Предмет: Жаратылыстану ғылымдары
Тип: Курстық жұмыс
Объем: 40 стр.
|
Закрыть
|
Тұран ойпатының климаты, ішкі сулары, органикалық дүниесі
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері 5
2 Тұран жазығындағы атмосфера циркуляциясының үрдістері 7
3 Арал теңізі 12
3 Ішкі сулары, топырағы 15
3.1 Торғай үстірті. 15
3.1 Маңғыстау таулы үстірті және Тауқыр 17
3.3 Торғайдың далалы және шөлейтті жазығы 18
3.4 Маңғыстаудың аласа таулы шөлі 19
3.5 Мойынқұм мен Сарыесік атырау шөл жазықтары 22
4 Тұран жазығының табиғат зоналары мен провинциялары 25
4.1 Лессті Эфемерлі шөлдер 27
4.2 Сазды – Жусанды және Сортаң шөпті – жусанды шөлдер 28
4.3 Құмды псаммофитті шөлдер 29
4.4 Тасты Галофитті шөлдер мен тақырлар 31
4.5 Табиғат байлықтары және оларды пайдалануға байланысты туындаған түйінді экологиялық мәселелер 33
4.6 Климат және су ресурстары және жер ресурстары 35
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 40
Кіріспе
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран жазығының табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның өзі орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының
1 Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері
Тұран ойпатының климатының жалпы ерекшіліктері факторлары. Тұран жазығынын климатының қалыптасуына төмендегі факторлар әсер етеді.
- біршама төменгі және орта еңдіктерде отналасуына байланысты раациялық баланстың мөлшерінің жоғары болуы;
- атмосфералық циркуляциясының үрдістеріне әсер ететін жер бедерінің тегіс болуы. Құрлықтың орталық бөлігінде орналасуына дүниежүзілік мұхиттардан қашық болуына байланыстыклиматты шұғыл континентті болып келеді:
2 Тұран жазығындағы атмосфера циркуляциясының үрдістері
Тұран жазығының үстінде жүретін атмосфера циркуляциясының урдістері жылумен ылғалдың таралана әсеретіп, ауарайының анықтайтын манызды факторлардың бірі болып табылады.
Жазда аймаққа азор максимумының солтүстік шығыс тармағын, (1025 мб) қыста Азия (сібір) максимумының батыстарларға әсеретеді. (1030 мб) меридианальды бағытағы циркуляцияның Қыста солтүстік- батыстан және солтүстіктен ауа массалары енетіндіктен адвекциясының әсерінен аумақ біршама суынады. Суық фронтың енуінен күшті желдер тұрп қарлы боран болады. Батыстық еңдік бағыттағы церкуляция кезінде анти циклондық жүйелердін шығысқа қарай ығысуы байқалып төменгі қысымды жылға тұзіледі.
3 Арал теңізі
Арал теңізі-жас Тұран тақтасының үстінде орналасқан көл. Геологиялық тарихына қарағанда, Каспий теңізінен едәуір жас. Неоген дәуірінің аяғында құрғақ тектоникалық ойыс түрінде пайда болған.Антропогеннің аяғында алғашқы рет суға толған. Сол кезде Амударияның ескі арнасы арқылы бірнеше рет Каспий теңізімен жалғасып, үзіліп отырған. Сөйтіп қазіргі Арал теңізінің жасы 8-10 мың жыл шамасында.
3 Ішкі сулары, топырағы
3.1 Торғай үстірті.
Торғай үстірті оңтүстік Орал мен Мұғалжардың шығысында Сарыарқаның батыс бөлігімен шектеседі. Ол палезой іргетасы жер бетіне жақын жатқан эпигерциндік платформаның шеткі бөлігі болып табылады. Тектоникалық тұрғыдан Батыс Сібір мен Тұран плиталарын бір – бірімен жалғастыратын Торғай синиклизасы күрделендіреді. Оның ені 40-50 шақырымнан аспайды. Солтүстіктен оңтүстікке меридианальды бағытта созылып жатыр. Оңтүстігінде кеңейіп біртіндеп Торғай ойысына ұласады. Торғай қолатының абсалюттік биіктігі 100-125 метр аралығында ауытқиды. Қолаттағы обаған, Торғай өзендерінің алабында құсмұрын шошқалы сияқты көптеген көлдер жүйесі бар. Қолаттың табаны ежелгі алювиальды және
3.2 Маңғыстау таулы үстірті және Тауқыр
Маңғыстау таулы үстірті және Тауқыр Тұран эпигерциндік платформасының шеткі аймағының қатпарлы негіздерінің көтерілуі нәтижесінде түзілген Мезокайназойдың жабын қабаты болып табылады. Қатпарлы негіздің тау жыныстары Маңғыстау таулы үстіртінің орталық бөлігі Қаратау мен оның оңтүстік шығысындағы Тауқыр жүйесіне кіретін Қызылқияда жер бетіне шығып жатыр. таулы үстірті ядросы жоғарғы пермь, тряс, юра дәуірлерінің тау жыныстарынан тұратын антиклинальды қатпарлы құрылым болып табылады.
3.3 Торғайдың далалы және шөлейтті жазығы
Торғай жазығы батыста – Мұғалжар мен Оңтүстік Урал және шығыста Қазақтың ұсақ шоқылығы арасында орналасқан. Солтүстікте жазық Батыс Сібір жазығымен, ал оңтүстікте Тұран ойпатымен ұласып жатыр. Торғай жазығы – аса көлемді Тұран және Батыс Сібір ойпаттарына қарағанда
3.4 Маңғыстаудың аласа таулы шөлі
Маңғыстау түбегі Каспий теңізінің шығыс жағасының аумақты тұмсығы болып табылады. Орталық бөлігі – Маңғыстау – бір ғана антиклинальды қатпарлықтан құралған шағын таулы үстірт; оның шығыстан солтүстік – батысқа қарай созылып жатқан оң қанаты қосымша қатпарлықпен күрделене түскен. Таулы қырат жоталардың жай ғана жүйесінен тұрады: орталығында Қаратау жотасы созылып жатыр, ал Қаратауды бойлап
3.5 Мойынқұм мен Сарыесік атырау шөл жазықтары
Тянь – Шань мен Жоңғар Алатауынан солтүстікке қарай, тау алдындағы жазықтан төмен үлкен құм алқаптары – Мойынқұм, Тайқұм және Сарыесік атырау орналасқан. Мойынқұм Қаратау мен Шу – Іле тауларының арасына жатыр, олар солтүстікте Шу өзенінің аңғарымен шектеседі. Тайқұм
4 Тұран жазығының табиғат зоналары мен провинциялары
Тұран жазығының табиғат зоналары. Тұран жазығының қиыр солтүстігінен басқа бөліктері толығымен шөл зонасында орналасқан.
Торғай үстіртінің ені 100-150 шақырымнан аспайтын жіңішке алқабы ғана дала зонасына енеді. Дала зонасының ауданы 150 мың шаршы шақырым шөлейт зонасының ауданы 40-45 мың шаршы шақырым.
4.1 Лессті Эфемерлі шөлдер
Батхиз Қарабел үстірті мен Мырза шөлдегі Лессті, Лессті – сазды және сазды жазықтарда эфемерлі шөлдер таралған. Шөлдің бұлтинының шегінде оңтүстік субтропиктік шөлге тән барлық белгілер сақталған. Эфемерлі шөлдер бір жыл ішінде жауын – шашынның біркелкі таралмауының нәтижесінде түзіледі. Жауын – шашын мол түсетін наурыз – сәуір айларында жіңішке жапырақтың қоңырбастың, көкнәрдің, жауқазынның сарғалдақтардың жиі өскен шүйгін шөпті кілемі жабады. Бұл кезеңде
4.2 Сазды – Жусанды және Сортаң шөпті – жусанды шөлдер
Солтүстік зона тармағына тән шөлдердің қатарына жатады. Олар үстіртте, Арал маңының солтүстік бөлігі мен Бетпақдалада таралған. Онда оңтүстік тармағындағыдай көктемгі жауын – шашынды кезең айқын байқалмайды. Маусым мен қыркүйек аралығындағы жылы кезеңде айына 10-15 милимертден жауын – шашынның біркелкі таралуы оңтүстік шөлге қарағанда буланудың біршама аз болуымен температураның аздап төмен болуы вегатациялық кезеңде топырақта аздаған мөлшерде ылғалдың
4.3 Құмды псаммофитті шөлдер
Құмды шөлдер Тұран жазығының басым бөлігін алып жатыр. Оған Қарақұм, Қызылқұмның басым бөлігі, Арал маңы Қарақұмы, Үлкен және Кіші борсыққұм, Мойынқұм кіреді. Құмды шөлдердің өсімдіктер жамылғысында эндемиктердің үлесі үлкен роль атқарады. Өсімдіктер жамылғысының таралуы мен дамуына субстраттың қозғалғыштығымен басқа
4.4 Тасты Галофитті шөлдер мен тақырлар
Тасты шөлдер Қызылқұм мен Маңғыстаудың орталық бөлігі мен Бетпақдаланың шығыс бөлігінде, Сармат әктастарынан құралған үстірт пен Маңғыстау үстіртінің батыс бөлігінде тараған. Өсімдіктердің таралуына әсер ететін басты жағдай топырақ қабаттарында гипстің жинауы. Топырақтың арнайы қабатындағы гипс топырақ құрамындағы саз бен құмды жыныстардың ұсақ бөлшектерін желімдеп қатырып тастайды.
4.5 Табиғат байлықтары және оларды пайдалануға байланысты туындаған түйінді экологиялық мәселелер
Кеңді және кеңсіз пайдалы қазбалары Тұран жазығының геологиялық құрлысының ерекшелігіне сай тұздар мен отын, мұнай мен табиғи газдың, Қоңыр көмірдің мол қоры бар. Тұран ойпатындағы жанғыш табиғи газдың маңызды кен орындарының қатарына Қарақұмдағы Дарбаза, Загеш, Ақшың, Шатлық Газли, Шу-Сары су газды алабындағы Амангелді кеніштерін жатқызуға болады.
4.6 Климат және су ресурстары және жер ресурстары
Тұран ойпатының географиялық орынының ерекшеліктеріне сәйкес. Жылу мен жарық мол, жаз маусымында ашық күндердің үлесі 80-94% құрайды. Жиынтық күн радияциясы 140 – 160 ккал/ см² аралығында ауытқиды. Жылу мен жарықтың мол болуы, күн энергиясын техникалық мақсатта ащы суларды тұщыландыру, бөлме ауасын салқындату мен жылыту үшін кеңінен қолданылады.
Қорытынды
Тұран жазығының қазіргі ланшафтыларының қалыптасуына физикалық географиялық орынының, геологиялық құрылысымен жер бедерінің,климаты мен ішкі суларының әрекетін анықтап,табиғат байлықтарын пайдалану барысында табиғи қоршаған ортаның тепетендігін сақтау,шөлдену топырақ эрозиясы,мен құм көшкінділерін болдырмау мәселесін жолға қою.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Чурахин. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 стр.
2. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.11 -18.
3. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.
4. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. - С. 100-115.
5. Бейсенова А.С. исторической основы географического иследование Казахстана. Алматы; Казтос ИНТИ, 2001г.
6. Бейсенова Ә.С. Қазақстан аумағының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі. –Алматы: Мектеп, 1990.79-100 б.
7. Бірмағамбетов А.А. Қазақстанның физикалық географиясы.-Алматы: Рауан, 2004. 16-25 б.
8. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. –
М: Высшая школа, 1986. – С. 250-255.
9. Абдуллин А.А. Геология Казахстана.-Алма-Ата: Наука, 1981. -С.34-45.
10. Беспалов В.Ф. Геологическое строение Казахской ССР.-Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 100-115.
11. Абдуллин А.А. Геология и минералогические ресурсы Казахстана. – Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
12. Физическая география Республики Казахстана /под ред. Жаналивой. –Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.
13. В.М.Чупхин от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.
14. Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы: Рауан, 2004. 75-83 б.
