Предмет: Қазақ тілі
Тип: Реферат
Объем: 36 стр.
|
Закрыть
|
Қазақ тілі синтаксистік құрылысындағы үнемдеу құбылыстары
ЖОСПАР
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 3
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ 8
Үнемдеу құбылысы және оның синтаксистегі көрінісі 8
1.1 Тілдік үнемдеу құбылысының зерттелу жайы 8
1.2 Бастауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты 11
1.3 Анықтауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты 12
1.4 Толықтауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты 13
1.5 Пысықтауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты 14
1.6 Баяндауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты 14
Синтаксистегі сыйыстыру мәселесі 16
2.1 Интонация және жалғаулықтармен сыйыстыру 16
2.2 Көптік жалғаулы есімдер сыйыстыру амалы ретінде 17
2.3 Сан есімдермен сыйыстыру 18
2.4 Есімдіктермен сыйыстыру 19
2.5 Пресуппозицияның сыйыстырушылық мәні 20
2.6 Шартты рай тұлғалы күрделі құрылымның эллипсистенуі жайында 22
Тағатталған сөйлемдердің ақпараттық ауқымы 24
3.1 Сөз жұту 24
3.1.1 «Қорқу» психологиялық жай-күйінен болатын сөз жұту 26
3.1.2 «Толқу» психологиялық жай-күйінен болатын сөз жұту 27
3.1.3 «Өкіну» психологиялық жай-күйінен болатын сөз жұту 28
3.1.4 «Ашулану» психологиялық жай-күйінен болатын сөз жұту 28
3.1.4 «Ашулану» психологиялық жай-күйінен болатын сөз жұту 28
3.1.5 «Сенімсіздік» психологиялық жай-күйінен болатын сөз жұту 29
3.2 Үнсіз қалу 29
3.3 Бейвербалды амалдардың сөз қабылдануындағы мазмұн толымдылығына ықпалы 31
ҚОРЫТЫНДЫ 34
Пайдаланылған ғылыми әдебиеттердің тізімі 36
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қазақ тілі синтаксисі көп аспектілі сала ретінде даму үстін-де, алайда сөйлемнің толымсыздығы туралы мәселелер болмаса, үнемдеу құбылысы жеткілікті қарастырыл-май келеді. Сондықтан мұны саралау үшін жаңа бір тың бағыттың, функционалды бағыттың, талаптары мен сұраныстарына жауап боларлықтай жұмыстың қажеттігі анық.
Синтаксистік құрылыстағы грамматикалық мүшелердің түсірілуінен басқа, атап айтқанда, сыйыстыру мәселесін, толымсыздықтың сөйлем мүшелерінің формалары мен қызметтеріне тигізер әсерін, кейбір син-тагмалардың сөйлемнен контекст пен жағдаяттың қатысымен бірге астарлы мағыналармен де, пара-лингвистикалық амалдармен де сөз үнемдеуге болатындығын арнайы зерттеу қажеттігі туындайды. Жұмыс-та сөйлеу синтаксисіндегі осындай мәселелер біршама кең түрде сарапталып, мазмұны ашыла түседі. Оның себептері мен маңызсыздануы немесе маңыздылыққа ие болуы, көріну, берілу жолдары, қабылдану ерек-шеліктерін психолингвистика ғылымымен байланыстыра зерттеу назарда ұсталды. Синтаксистік құрылыс-тағы ықшамдау қағидатынан шығатын осы мәселелер тұтаса келіп, бұл сала бойынша зерттелмеген өзекті тақырыпқа ұласады. Әсіресе, үнемдеу құбылысына психолингвистикалық көзқарас қажеттігі айқындала тү-седі. Мұндай тың көзқарас үнемдеудің кейбір жаңа тәсілдерін анықтауға да көмектеседі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– толымсыз сөйлемдер стилистиканың табиғи заңдылығы бойынша, мазмұны жағынан қашан да то-лымды. Мұндай толымсыздық контекст немесе жағдаяттың ыңғайына қарай маңызсыздану (деак-туализация) құбылысынан пайда болады. Мұндай маңызсыздықты анықтаушы – адам психикасы;
– коммуникативтік акт кезінде сөйлемді әрдайым толымды етуге ұмтылу хабардың түсініксіздігіне соқтыруы мүмкін, белгілі бір уақыт шегінде қабылдану жиілігін арттырып, мәтіннің орамды желісіне нұқ-сан келтіреді;
– синтаксистегі сыйыстыру амалдары бірыңғай мүшелі сөйлемдерден ғана емес, құрмалас сөйлем-дерден де аңғарылады. Бұл орайда жалғаулықтар мен интонацияның рөлі ерекше;
– көптік жалғау, сан есім, есімдіктер үнемдеу тұрғысынан алғанда, синтаксистік санатта анық көрінеді;
– пресуппозиция синтаксистегі сыйыстыру амалына қызмет етеді;
– сыйыстыру амалы бола отырып, имплицитті сөйлемдер сұраулық шылаулармен қатар сұрау есімдік-терінің қатысуынан да көрінеді;
– тағатталған сөйлемдер – сөз үнемдеудің өзгеше бір құбылысы: бұған экстралингвистикалық фак-торлар әсер етеді. Олар да коммуникативтік мақсатты жүзеге асыруға қабілетті. Оған адресанттың интен-циясы мен паралингвистикалық амалдар көмекші құрал ретінде қатысады;
– үнемдеу құбылысынан туындайтын құрылымдық олқылықтар сөз қабылдауда әрқашан толымды конструкцияға өтіп, қалпына келтіріліп отырылады.
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, ғылыми жаңалығы, мақсаты мен міндеттері айқындалып, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен әдіс-тәсілдер, теориялық-практикалық қолданысы сөз етілді.
Диссертацияның «Үнемдеу құбылысы және оның синтаксистегі көрінісі» деп аталатын бірінші бө-лімі алты тараушадан тұрады.
1.1 Тілдік үнемдеу құбылысының зерттелу жайы. Бұл мәселелер жөнінде қазақ және шет ел тіл білі-міндегі синтаксис саласын зерттеуші тілші-ғалымдардың пікірлері әр алуан. Сөйлемнің құрылуына лин-гвистиканың, сонымен бірге белгілі бір деңгейде психологияның да қатысы бар. Мұны сөйлемді зерттеген ғалымдар дәйім байқап отырған. Мәселен, А. Байтұрсыновтың: «Сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрас-тырып, біреу айтқан ой. Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-бірінің қырын келтіріп, қиындастырады» [1, 263-б.], – дегенінен қандай құ-рылым болмасын сөз саптау мәнерінен келіп шығады деген пайымын байқаймыз.
1.2 Бастауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты. Ақпарат сапасын айқындайтын грамматикалық мүшелер синтаксистік түзілісте қашан да белсенді, сөйлем осындай белсенді мүшелердің қатысуымен жасалады.
Синтаксистік конструкциядағы толымсыздық пен актуалсыздану құбылыстары өзара тең емес. «То-лымсыз сөйлем ойға керекті сөйлем мүшелері толық қатыспаған контекстік сөйлемнің түрі болса, актуаль-сыздану құбылысы маңызсызданған компоненттердің сөйлем құрамынан түсірілуі болып табылады» [3, 11-б.]. Біздіңше, бұл екеуі екі басқа құбылыс бола тұрғанымен, толымсыз конструкцияның жасалуына қашан да актуалсыздану құбылысы себеп болады. Мысалы: 1. «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламада» дүниеге келген бұл ән қазақтың ұланғайыр кең даласын түгел шарлап кетті. 2. Босқан елдің азалы зарымен тарады (С.Сматаев). Осындағы бастауыш қызметіндегі «ән» сөзі кейінгі сөйлемде маңызсызданудан айтылмаған. Сөз саптаудың төртінші кезеңіне келгенде, Т-О-Т-Е үлгісі бойынша, субъектінің «артық» екені байқалып, қайта байқап көруде бұл орналасқан ұяшық тазартылады да, сөйлем бесінші кезеңге өтеді. Контекстегі «ән» сөзі адресат үшін де маңызсыз. Осылайша, сөйлем құрылысы коммуникативтік мақсатқа негізделумен ортақ шешімнің ыңғайына орайлас түзіледі.
1.3 Анықтауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты. Анықтауышы түсірілген сөйлем-дерге тән бір ерекшелік – кей жағдайларда толымсыз сөйлем контекстің қатысынсыз-ақ толық қабыл-данады. Жеке тұрғанда да мазмұн олқылығы болмайды: 1. Ұлан қанжығаға бөктерген ауыр қоржынды шешіп алды. 2. Салмақтағандай қос қарды селкілдетті. 3. Тағы қыбырсыз қалды. 4. Кешкі күннің қиғаш сәулесі қарашығында дірілдеді (С.Сматаев). Контекстің соңғы сөйлеміндегі анықтауыштың бос орнын қабылдану үдерісі кезінде алшақ тұрып байланысқан бірінші сөйлемдегі «ұлан» зат есімі басады. Алайда сөйлем толымсыз.
1.4 Толықтауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты. Басты нысан толымсыз конс-трукциялардың жасалу және қабылдануындағы психологиялық ерекшеліктерді егжей-тегжейлі ашып көр-сету болғандықтан, тура және жанама толықтауышсыз сөйлемдер деп бөлмей, тұтас қарастырдық. Мысалы: Жауын өтіп, дымқыл сіңіп, қи майыға бояғандай қарауытып көрінетін бөрене үй өткен-кеткенге сыр ал-дырғысы келмегендей дүрдие қарап тұрады (Ә.Кекілбаев). Бір қарағанда, толымды саналатын бұл сөйлемде «көр» етістігінің жұмсалуы меңгеріле байланысқан тіркестің бағыныңқы сыңарын іздеуге түрткі болады.
1.5 Пысықтауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты. Пысықтауыш баяндауыштағы әрекеттің өту сипатын, амал-тәсілін, мақсатын, мекенін, себебін білдіреді. Демек, мұнда да қандай да бір жағдайды анықтау қызметі бар: Ал арыдағы, әлі ештеңе көрмеген, қалыңға бойлай кірген үркітушілер да-бырлай шулаған қалпы, бастары ғана қалтақтап, әрең жүзіп келеді (М.Мағауин). Бұл сөйлем де мазмұны жағынан толымды. Шынайы толымдылық тұрғысынан қарағанда, «жүзіп келеді» баяндауышы мекендік мәнді сөзді керексініп тұр. Мәселеге баяндауыштың коммуникативтік мүддесі тұрғысынан үңілгенде, етіс-тіктегі бағыттылық мағына кей жағдайларда нақтылықтың сөзбен көрінуін міндеттемейді.
1.6 Баяндауышсыз сөйлемдердің психолингвистикалық сипаты. Сөйлемді баяндауышсыз деп қа-раудың өзі окказионализм болып шығатыны рас. Себебі синтаксисте баяндауыш ретінде ең белсенді жұм-салатын сөз табы етістік десек те, мұндай қызметті өзге сөз таптары да атқаруға бейім. Қазір баяндауышсыз толымсыз сөйлем түрі ретінде эллипсистенген конструкциялар көрсетіліп жүр.
2.1 Интонация және жалғаулықтармен сыйыстыру. Қазақ тіл білімі синтаксисіне сыйыстыруды термин ретінде алғаш енгізген – А. Байтұрсынов. Ғалымның құрмалас сөйлемдерді жіктеудегі «сыйысулы құрмалас» дегені – кәдімгі бірыңғай мүшелі сөйлем [1, 300-б.]. Кейіннен С. Аманжолов, Т. Қордабаев т.б. ғылыми мақалаларына нысан етті.
2.2 Көптік жалғаулы есімдер сыйыстыру амалы ретінде. Кей есім сөздерге жалғанған көптік мәнді қосымшаның грамматикалық сипатынан гөрі стилистикалық мәні күшейіп, сол қосымша жалғанған атау-ыштық қызметтегі сөздің көптігін емес, оның маңында тағы басқалардың да бар екенін білдіреді. Мұндайда көптік жалғауы атауыштық мәндегі бір топ сөздің кез келгеніне кездейсоқ жалғана салмай, бір қатардағы сөздердің белсендісіне ғана қосылады: Күйеу жолдасы Ерболдар да кетіп қапты (М.Әуезов).
2.3 Сан есімдермен сыйыстыру. Сан есімнің морфологиядан өзге синтаксистік ерекшеліктері келелі түрде қолға алынып, бұл күнге дейін арнайы зерттеу жұмыстары жүргізіле қойған жоқ.
2.4 Есімдіктермен сыйыстыру. Тікелей немесе жанама тілдесімде болсын, өзге сөйлем мүшелерінің орнын басуы жағынан ең жиі жұмсалатын сөз табы – есімдік. Шындығында, сөйлемде актуалсыздану құбы-лысының бар екендігі есімдіктердің қолданылуымен де байқалады.
Жіктеу есімдіктерімен сыйыстыруға мысал:
2.5 Пресуппозицияның сыйыстырушылық мәні. Коммуникативтік мақсатты атқарған кез келген сөйлем түрін норма десек, пресуппозицияны сөйлесім әрекетінің сол мақсатқа сай қалыптасқан түрі деп қа-раған жөн.
2.6 Шартты рай тұлғалы күрделі құрылымның эллипсистенуі жайында. Шартты рай формасының үнемі жіктеліп жұмсалуы оның ықшамдалуына себеп болатындай, өйткені жақ жағынан қиысуы арқылы сабақтастың бағыныңқы сыңарындағы бастауыш белгілі болады да, келесі сыңарындағы әрекет иесінің көп жағдайда өзге субъект екендігі ажыратылып тұрады.
Үшінші бөлім – «Тағатталған сөйлемдердің ақпараттық ауқымы» – үш тараушадан тұрады.
3.1 Сөз жұту. «Тағат» сөзінің «Қазақ тілінің сөздігінде» «шыдам, төзім, сабыр» деген мағыналарда қолданылатындығы айтылған [15, 607-б.]. Біз мұның концептуалдық метафора (мұның ғылыми стильде терминдік мәнде де қолданылатыны белгілі) бола алу мүмкіндігіне орай сөз еткелі отырған сөйлемдердің ақпараттық ауқымын ескере келе, оларды «аяқталмаған» деп емес, «тағатталған сөйлемдер» деп атауды мақұл көрдік. Себебі мұндай сөйлемдер – шынында, құрылымдық және интонациялық шегі жағынан аяқталмаған тәрізді болғанымен, хабарды ойсыратпай жеткізетін, қатысым мүддесіне қажетті сөздерді қамтыған, бір сөзбен айтқанда, «діттеген межеге жетіп, тағатын тапқан» сөйлемдер.
ҚОРЫТЫНДЫ
1. Белгілі бір синтаксистік мүшелері қатыспай қалғанымен де, сөйлемнің ақпараттық мазмұны толық болады және бұл – қазақ әдеби тілінің нормасына қайшы келмейді. Себебі дұрыс кодтау мен декодтау бол-ған жағдайда сөйлем құрылысының толымды болып келуі шарт емес.
2. Сөйлемнің толымсыздығы көп жағдайда актуалсыздану құбылысымен түсіндіріледі және ол белгілі бір стильдік мақсатты көздейді, осыған байланысты кез келген сөйлем немесе сөйлеудің формалық жағын танымдық-логикалық, яғни психологиялық фактор реттеп отырады; қандай сөйлем болмасын адресант пен адресатқа ортақ «бақылаушылықтың» жемісі.
9. Үнсіз қалу да тағатталған сөйлемдердің бір түрі бола отырып, сөз жұтудан сөйлеушінің белгілі бір мақсатқа сай сөйлемін әдейі тағаттайтындығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар ол белгілі бір деңгейде сөй-леу мәдениеті нормасына да жауап бере алады; тағатталған сөйлемнің бұл түрі шартты қысқартулар арқылы ғылыми стильден де ұшырасады.
10. Бейвербалды амалдар вербалды қарым-қатынастың орнына жүре отырып, құрылымдық толымсыз және тағатталған сөйлемдердегі мазмұн толымсыздығына негіз бола алады. Сондай-ақ олар көбінесе жағ-даятқа тікелей тәуелді бола келіп, экстралингвистикалық фактор ретінде танылады; бейвербалды амалдар-дың қарым-қатынаста көрінетін тілдік баламаларының семантикасы сөз мағынасы секілді ауыспалы болып та келе береді. Бұл тұста коммуникативтік актіге қызмет ететіні – паралингвистикалық амалдар.
Пайдаланылған ғылыми әдебиеттердің тізімі:
1 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 446 б.
2 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы \оқулық\. – Алматы: Санат, 1994. – 320 б.
3 Елеуова А.С. Қазақ тіліндегі актуальсыздану құбылысы және оның сөйлем құрылымында алатын орны: Филол. ғыл. канд. ... авторефераты. – Алматы, 2007. – 26 б.
4 Бондарко А.В. Теория значения в системе функциональной грамматики. – Москва, 2002. – 736 с.
5 Белянин В.П. Введение в психолингвистику. – Москва: Черо, 2000. – 128 с.
6 Выготский Л.С. Собрание сочинений: В 6-ти т. Т.1. Вопросы теории и истории психологии / Под ред. А.Р. Лурия, М.Г. Ярошевского. – Москва: Педагогика, 1982. – 487 с.
7 Жақыпов Ж. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. – Қарағанды: ҚарМУ, 1998. – 159 б.
8 Адилова З.Ш. Экономия речи и способы ее реализации: Дис. ... канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1989.–149с.
9 Иманалиева Ғ.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі шылаулардың синтаксисі: Филол. ғыл. канд. ... авторефераты. – Алматы, 1994. – 28 б.
10 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – Москва: Советская энциклопедия, 1966. – 607 с.
11 Тіл білімі сөздігі /жалпы ред. басқ. Э.Д.Сүлейменова/. – Алматы: Ғылым, 1998. – 544 б.
12 Матжанова Г.Ж. Іскерлік сөйлеу тіліндегі сендіру категориясының ерекшеліктері (АҚШ-тың іскерлік мәтіндері негізінде): Филол. ғыл. канд. ... авторефераты. – Алматы, 2006. – 26 б.
13 Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. – Алматы, 2001. – 215 б.
14 Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. –Алматы: Рауан, 1991. – 174 б.
15 Қазақ тілінің сөздігі / Жалпы ред. Басқарған Т. Жанұзақов. – Алматы: «Дайк-Пресс», 1999. – 776 б.
16 Сковородников А.П. Экспрессивные синтаксические конструкции современного русского литературного языка. – Томск: изд-во Томского ун-та, 1981. – 255 с.
17 Алкебаева Д.А. Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы: Филол. ғыл. докт. ... авторефераты. – Алматы, 2005. – 43 б.
18 Аймауытұлы Ж. Псиқолоғия. – Алматы: Рауан, 1995. – 312 б.
19 Жұмабаев М. Педагогика (баланы тәрбия қылу жолдары). – Алматы: Рауан, 1992. – 112 б.
20 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.
РЕЗЮМЕ
на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.02.02 – Казахский язык
Явление экономии в синтаксической структуре казахского языка (психолингвистический аспект)
Актуальность исследования. В диссертации рассматривается проблема исследования явления экономии в синтаксической структуре казахского языка. Данная проблема впервые охватывается в казахском языке комплексно в психолингвистическом аспекте.
На сегодняшний день синтаксис современного казахского языка развивается как многоаспектная отрасль. В исследованиях нынешнего времени хотя и затрагиваются проблемы, касающиеся неполных предложений, явление экономии еще полноценно не изучено, не принимался во внимание психолингвистический аспект явления экономии. Ясно, что такие работы не были в состоянии ответить на требования нового антропоцентрического направления. Исходя из этого, следует отметить необходимость специального изучения таких явлений, как «экономия» в синтаксисе, ее влияние на формы и функции членов предложения, этапы появления и создания структурных синтагм, прохождения языковой информации, при этом роль контекста и ситуации в «экономии», то есть ситуативные значения «экономных» структур, речевосполнительная роль паралингвистических приемов служит для реализации перечисленных явлений. В данной работе вопросы речевого синтаксиса анализируются и в психологическом, и в лингвистическом аспектах, в результате чего раскрываются суть и содержание явления экономии. Также с психолингвистической позиции особое внимание уделяется их причинам и способам возникновения, актуализации и деактуализации, особенностям отражения и передачи, восприятия. Все это создало благодатную почву для раскрытия актуальности данной диссертационной работы. Особо отмечается необходимость психолингвистического подхода к явлению экономии. Такой подход к решению проблемы явления экономии может посодействовать и в определении новых методов исследования данного явления.
Объектом исследования являются простые и неполные сложные предложения, предложения с однородными членами, предложения с местоимениями, предложения в составе которых имеются имена числительные, имена в форме множественного числа, предложения с эксплицитно-имплицитно составляющими, усеченные предложения, сложные структуры с условным наклонением.
Целью данной работы является раскрытие психолингвистических причин порождения предложений, подверженных экономии с учетом их структуры. Отсюда и вытекают следующие задачи:
– определить уровень исследования явления экономии в синтаксисе, и определить роль психолингвистического анализа этого явления;
– определить особенности структуры предложений, подверженных экономии;
– показать предпроизносительный процесс создания предложения;
– определить этапы появления и создания структурных синтагм в конструкциях, относящихся к явлению экономии и касающихся этапов прохождения языковой информации;
– раскрыть психолингвистические причины создания неполных предложений;
– определить образование и восприятие синтаксических «уместительных» конструкций при производстве речи через психологическую призму;
– выявить связь возникновения в тексте усеченных предложений с контекстно-психологическими ситуациями;
Положения, выносимые на защиту:
– неполные предложения по стилистической природе и содержанию считаются нормативными. Такая неполнота возникает в процессе деактуализации в соответствии с контекстом и ситуацией. Определителем деактуализации является психика человека;
– во время коммуникативного акта использование полных предложений может привести к тому, что информация может стать непонятной, громоздкой для восприятия и в итоге это приводит к нарушению системности самого текста;
– приемы синтаксического «умещения» встречаются не только в предложениях с однородными членами предложения, но и в сложных. Здесь особенно значима роль союзов и интонации;
– ясно представлены в синтаксических категориях слова в форме множественного числа, числительные, местоимения с позиции экономии;
– пресуппозиция служит приемом синтаксического «умещения»;
– имплицитные предложения, которые служат приемами синтаксического «умещения», встречаются при использовании вопросительных местоимений наряду с вопросительными частицами;
– усеченные предложения – это особое явление в языковой экономии: под влиянием экстралингвистических факторов они способны реализовать коммуникативную цель. В них в качестве вспомогательных средств участвуют интенция адресанта и паралингвистические приемы;
– структурные упущения при восприятии всегда мыслительно реконстрируются и замещают полные конструкции.
Научная новизна исследования. В работе явление экономии в синтаксической структуре казахского языка впервые представлено в новом ракурсе. А именно:
– определена непосредственная зависимость процессов построения и восприятия неполных предложений от психики человека на стыке контекста и ситуации;
– определено влияние экономии в оперативном высказывании на структуру предложения;
– кроме процессов однородности и употребления союзов, к функциям «умещения» отнесены и числительные, некоторые местоимения (личные, указательные со значением множественности, обобщенные), окончания множественного числа, импликатуры, пословицы и поговорки, сентенции в виде явления пресуппозиции;
– определено влияние эллипсиса не только на опущение сказуемого в предложении, но и на опущение главного (доминантного) предложения в сложной конструкции;
– доказано, что психологическая необходимость, служащая основой для усечения синтаксических структур, имеет связь с экстралингвистическими факторами, и здесь существенную роль играют паралингвистические методы. При этом фоновое знание адресата не препятствует кординальному изменению интенции;
– в научный оборот казахского языкознания вводятся такие термины, как «силлепсис», «усеченное предложение», «проглатывание слова», «умолчание».
Методы исследования. В работе применяются методы, используемые в исследовании языковых и речевых процессов. При этом синтаксическая структура является фактическим материалом исследования, а предметом исследования – психологические процессы речевой деятельности. Использованы методы психологического, контексно-ситуативного анализа, восстановления и, наоборот, дистрибутивный анализ синтаксической структуры, сравнения, порождающей грамматики, трансформации.
Теоретическая и практическая значимость. Результаты данного исследования могут вносить определенный вклад в развитие синтаксической теории казахского языка. Положения и выводы могут способствовать рассмотрению грамматических явлениий казахского языка в психолингвистическом аспекте, что является новой парадигмой казахского языкознания.
Результаты исследования можно использовать на уроках развития речи в средних школах. Могут служить вспомогательным материалом в составлении учебников и учебно-методических пособий по курсам синтаксиса современного казахского языка, стилистики, риторики, лингводидактики, психолингвистики, паралингвистики, а также в судебных экспертизах.
Структура диссертации. Работа состоит из введения, трех глав и заключения. В конце приведен список использованной научной, допольнительной и художественной литературы.
Во введении представлены актуальность темы, научная новизна, цели и задачи, выводы, выносимые на защиту, методы, теоретическая и практическая значимость работы.
В первой главе «Явление экономии и его отражение в синтаксисе» исследуются психолингвистические признаки структурных неполных предложений в казахском языке, этапы производства речи, восприятия слова.
Во второй главе «Проблема «умещения» в синтаксисе» изучены вопросы «умещения» со стороны адресанта интонации, союзов, имен с окончанием множественного числа, местоимений, пресуппозиции, числительных, прилагательных, условного наклонения в сложных конструкциях.
В третьей главе «Информационная сфера усеченных предложений» исследуется роль проглатывания слова, умолчания, невербальных средств общения.
В заключении формулируются итоги и выводы исследования.
