Для Казахстана

ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Егеменді ел болып, тәуелсіздік туын биік көтерген қазақ елінің бүгінгі таңдағы алдына қойған мақсаты – дамыған елу ел қатарына қосылу. Бұл мақсатқа жетудің бір жолы – қай сала болса да барынша еңбек етіп, қазақтың материалдық, рухани байлықтарын әлемге танытуға әрекет жасау. Осыған байланысты қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулерде қазақ ұлтының болмысы, дүниетанымы тілінде сақталған құнды дүниелерімен танылуда. Академик Ә.Т.Қайдардың осы бағыттағы «Қазақтар ана тілі әлемінде» және «Қазақ қандай халық» атты көлемді еңбектерін жазу үстінде екендігі ғылыми көпшілікке белгілі. Сонымен қатар ғалымның жетекшілігімен қазақ этносының тілін дүниетанымы, салт-дәстүрі, наным-сенімі арқылы зерттеу ісі кеңінен қолға алынып отыр. Себебі қай халықтың болса да қоршаған ортаға, күнделікті тұрмыс-тіршіліктегі қажеттіліктерге байланысты санасындағы ойы, ұғымы тілі арқылы жарыққа шығатыны қазіргі тіл білімінде антропоцентристік бағыт арқылы дәлелденуде. Осыған байланысты этномәдени мұра, ұлттық таным негізінде жасалған айшықты тұжырым ретінде фразеологиялық тіркестерді (ФТ) зерттеудің мәні зор. Осындай халықтың жадында сақталып бүгінгі күнге жеткен сөз байлығымызды жинап, толық меңгеріп, өзіндік нақыш-бояуымен келесі ұрпаққа табыс ету – бүгінгі таңдағы қазақ тіл білімінде қалыптасқан этнолингвистика саласының негізгі міндеттерінің бірі.

«Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-терді зерттеудің антропоцентристік аспектісі» деп аталатын екінші тарауда жылқы малына қатысты ФТ-тер лингвистикадағы тілді адам болмысымен бірлікте қарастыруды көздейдейтін антропоцентристік әдіс тұрғысынан талданады. Бұл топтағы ФТ-тердің қазақ халқының болмысын, дүниетанымын, психологиясын, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, наным-сенімін танытудағы маңыздылығы сөз етіледі.
2.1 «Қазақ тіліндегі жылқыға қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты» атты бірінші тараушада тіл біліміндегі фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипатын зерттеуге қатысты мәселелер айтылады.
Фразеологизмдер – тілдің мағыналық жағының көпғасырлық дамуының нәтижесі. Олар бізді қоршаған орта туралы күрделі ұғымдар мен түсініктерді қысқа әрі ықшамды, бейнелі және эмоционалды түрде беруге өте қабілетті. Мал шаруашылығына қатысты фразеологизмдер туралы сөз болғанда, жануарлар әлемі жөніндегі түсініктерді адамзат қоғамына ауыстырудың өзіндік тәсілі алдыңғы қатарға шығады. Фразеологизмдердің көпшілігі адамға сәйкес ерекшеліктері бар жақсы үйретілген үй жануарларының сыртқы кескінін, мінез-құлқын, қылықтарын сырт көзбен қарап, бейнелі түрде салыстыру негізінде жасалған. Бір жағынан, жануарлар әлеміне, екінші жағынан, адамдардың қоғамдағы өзара қарым-қатынасына және олардың әр түрлі тіршілік жағдайларындағы мінез-құлықтарына бақылау жасау негізінде алынған бұл ассоциативтік параллельдерден фразеологизмдер қалыптастырудың бейнелі-аялық негізі және олардың мағынасын өзгерту және ауыстыру уәждері ретінде қызмет атқаратын біраз ортақтықты және ұқсастықты таба алады. Мәселен, қазақ тілінде ғана кездесетін «адам жылқы мінезді» тіркесі адамды жағымды жағынан сипаттайды. Мұнда көнбістігімен, өзінің күшін тез қалпына келтіріп алуға деген қабілеттілігімен ерекшеленетін адам сөз болып тұр. Жылқыға тән бұл қасиетті көшпелілер жақсы зерделеп, ұғына отырып, оны ең абзал қасиет ретінде адамның бойына ауыстырады [1].

2.1.1 «Салт-дәстүр, наным-сенімге байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты»
Қазақ жылқыны «мал патшасы» деп қадір тұтқандықтан тіршілігінің қай кезеңін де онымен байланыстырған. Сондықтан да бұл тараушада қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, наным-сенімі негізінде қалыптасқан жылқыға байланысты фразеологизмдерге этнолингвистикалық тұрғыдан түсінік беруді мақсат еттік.

2.1.2 «Халықтық өлшемдерге байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық табиғаты»
Әр елдің өз мұқтажына, талап-тілегіне орай пайда болған халықтық өлшемдер қаншама. Мысалы, ауа райы аса суық қиыр солтүстікті мекендейтін ұлттар арасында 12-15 км қашықтыққа сай келетін «передышка собачей езды» деген ұғым бар екен. Сол сияқты қазақ халқында жылқы өлшеуіш рөлін де атқарған. Мәселен, 20-25 шақырым жерді – ат шаптырым жер, 8-10 шақырым жерді – құнан шаптырым жер, 5 шақырым жерді – тай шаптырым жер деп шамалап айту кеңінен таралған.
Жылқы малына қатысты қалыптасқан өлшем бірліктерін білдіретін фразеологизмдерді өзара былайша топтастырып беруге болады:
1) Уақыт, мезгілдік мөлшерін білдіретін фразеологизмдер: жылқы тұсар кез; бие сауымдай уақыт; ат қара тіл болғанда; бие байланған кез; бие ағытар кез т.б.
2) Сан мөлшерін білдіретін фразеологизмдер: бір үйір жылқы; бір қос жылқы; бір желі құлын; бір тай, бір тайпа ел; үйір-үйір жылқы; тайлы тұяғымен; алалы жылқы, ақтылы қой; салт атты сабау қамшылы; қоралаған қой, қостаған жылқы т.б.

2.1.3 «Әлеуметтік-қоғамдық факторларға байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты»
Жылқының ең басты қасиеті – ел қорғау жолында келтірген зор пайдасы. Өзінің ұлттық тарихында бүкіл тұрмыс-тіршілігі тек қана атқа байланысты, жылқы малына қатысты қазақ сияқты ел кемде кем. Өйткені оның тағдыры – ұлан-байтақ даласы. Тарихтағы қиян-кескі жорықтар, дала үшін ұзақ қан төгіс қырғындар ат арқасында өткен.

2.1.7 «Түр-түсі мен ауруларына қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты». Ала тайдай бүлдіру. Бұл тіркесті түсіндіретін екі нұсқа бар. Оның бірін Ш.Ш.Уәлиханов былайша түсіндіреді: «ала тайдай бүлдірді» мәтелі қалмақтардың аңыздарымен түсіндіріледі. Мен Құлжада ойрат тайпасының бір қарт білгірімен әңгімелестім. Ол маған Хо-Ұрлықтың қозғалысы, ноғайлар мен казактарды жеңуі туралы көне жырларды айтып берді. Бұл кезең туралы қырғыздардың аңыз-әңгімелері қаншалықты қайғылы болса, қалмақтардың аңыз-әңгімелері соншалықты мадақтауға, мақтанышқа толы. Бұл жырдан мен жоғарыда келтірілген мәтелді түсіндірудің кілтін таптым. Ноғайлар қалмақтардың шабуылын күн сайын үрейлене күтетін еді; қалмақтар ноғайлардың күшінен қорқып оларға шабуыл жасауға бата алмады. Кенеттен түнде ноғай ұлыстарында ала тай бас жібін үзіп, үйірде ойран салады. Ноғайлар қорыққандарынан туған жерлерін, малдарын тастай қашады, содан кейін барып қалмақтың тайшасы Сары-Манджу шабуыл жасап, ол жерді өзінікі деп жариялайды» (Ш.Уәлиханов, 1985).

2.2 «Қазақ тіліндегі жылқыға қатысты паремиологиялардың этнолингвистикалық сипаты». Мақал-мәтелдер (ММ) де этнолингвистикалық арнаның ең құнарлы бұлақтарына жатады. Әрбір ММ-дердің бойына этнос болмысына, оның рухани заттық мәдениетіне, дүниетанымына, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сеніміне т.б. қатысты бай информация жинақталғанын ескерсек, олардың этнос болмысын танып-білуге қосар үлесі зор.

Мәселен, Түркіменстандағы қазақтар тілінде ат та шөл, адам да шөл (Түрікм., Красн.) деген тіркес кездеседі. Яғни, «адам мен аттың қатты шөлдеуі» мағынасындағы тіркес. Бұл тіркестің пайда болуына біздіңше, сол жердің табиғаты тиек болған. Себебі Түркіменстанның табиғаты құмды, шөлді, ыстық болып келеді. Ал, Қытай қазақтары ұзатылған қызға қатысты «ат байлар» тіркесін қолданады. Әдетте, қазақ әдеби тілінде «ат байлар» деп ұлды айтады. Ал бұл өңірде ұзатылған қыз жұрты «келешек сенің барар үйің, ат байларың, қазығың» деген мағынада образды қолданылады.

2.4 «Жылқы малына қатысты ТТ-терге ұйытқы болған сөздердің этимологиялық негіздері». Жылқы малына қатысты ФТ-терге ұйытқы болған сөздердің этимологиялық негіздерін берудегі негізгі мақсатымыз – жылқы малына қатысты түбір сөздердің негізі түркі тілдерінің өзінде жатқандығын аңғарту. Яғни, басқа салалық лексикаға қарағанда жылқымен байланысты сөздердің көбі өз тілімізде пайда болғандығын айқындау. Мәселен, жұнттай семіз фразеологизіміндегі жұнт сөзінің шығу төркініне көз жіберіп көрсек:

Қорытынды
Қорыта айтқанда, біздің жинаған материалдарымыз қазақ тілінің сөздік қорындағы жылқы малына қатысты ФТ-тердің өзіндік орны мен үлес салмағы бар екендігін көрсетеді.
Халықтың рухани творчествосының жемісі, тілдің ажарын кіргізетін, оның құдіретін арттыра түсетін, ойды бейнелеп, астарлап, өзіндік нақышымен жеткізетін, ата-бабадан мұра ретінде келген сөз қазынасының дайын қолданылатын үлкен саласы ФТ-тер этнос тілінің құрамдас бөлігі болғандықтан, оларға этнолингвистикалық талдау жасаудың ғылым үшін құндылығы ерекше.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы: «Ана тілі», 1998. -304 б.
2 Калиев Б. Лексико-семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. –Алматы: «Мектеп», 1996. -168 б.
3 Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. –Алматы: «Ғылым», 1997. -272 б.
4 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. –Алматы: «Евразия», 1995. -178 с.
5 Бабалықұлы Ж. Жылқының түсі // Егемен Қазақстан, 2005. 25 мамыр.
6 Ер қанаты. (құрастырған Ж. Аупбаев). –Алматы: «Қайнар», 1987. -328 б.
7 Дәдебаев Ж. Тұлпардың сыны мен бабы. –Алматы: «Бастау», 1994. -16 б.
8 Радлов В.В. Қазақтардың малдары // «Жалын», 1989. №4, 63-69 бб.
9 Тоқтабаев А. Қазақтардың ХІХ ғ. мен ХХ ғ. басындағы жылқы шаруашылығы. Диссертация қолжазбасы. –Алматы, 1992. -228 б.
10 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: «Санат», 1997. -224 б.
11 Сатенова С.К. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке. Дисс. КФН, 10.02.06. –Алматы, 1990. -167 б.
12 Шынар А. Қазақтар мен түріктерде жылқы өсіру мәдениеті және оның рөлі (ауд. Кенан Коч). –Шымкент: «Әлия», 2001. -135 б.
13 Кайдар А.Т. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке // Известия АН КазССР. Серия филологическая, 1987. №1, 3-8 с.
14 Щербак А.М. Названия домашных и диких животных в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. –Москва, 1961. 82-161 с.
15 Бейсенова М.С. М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрк» деген еңбегіндегі төрт түлік мал атаулары. Ф.ғ.к. диссер. қолжазбасы. 10.02.06. –Алматы, 1997. -170 б.
16 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. –Алматы: «Ғылым», 1966. -240 б.

РЕЗЮМЕ

Этнокультурная мотивировка фразеологических сочетаний,
связанных с лошадью в казахском языке

специальность: 10.02.06 – тюркские языки

Актуальность исследования. Исследование этнолингвистической характеристики историко-этнографических сведений, фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, сформировавшихся в языке в связи с познанием национального быта и родной культуры, как нам представляется, не вызывает ни у кого сомнения в том, что выбранная тема является одной из важнейших в казахском языкознании. Поэтому специальное рассмотрение данной темы в этнолингвистическом аспекте и обсуждение темы фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, ставших основой древних народных мировоззрений и убеждений, традиций, социально-общественных факторов, абстрагировавшись, со временем перешедших в языковые факты описания и изучения людей подчеркивает актуальность исследовательской работы.
Предмет исследования. Предметом исследования является раскрытие в языковых фактах казахского языка познавательного значения, способов образования и этнолингвистической природы фразеологических сочетаний, связанных с лошадью.
Цели и задачи исследования. Цель исследования – определение этнокультурной мотивировки фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке. В соответствии с целью были определены следующие задачи:
- научный обзор тематико-содержательного плана сведений и исследований, связанных с лошадью в казахском и других тюркских языках;
- сбор и классификация по тематическим группам фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке;
- определение характера мотивировки фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке;
- раскрытие этнолингвистической природы, значения фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке посредством экстралингвистических факторов;
- определение сходств и различий во фразеологических сочетаниях, связанных с лошадью в тюркских языках.
Методы исследования. В соответствии с целями и задачами диссертационного исследования были использованы методы исследования как историко-сравнительный, описательный, этнолингвистический, а также методы систематизации, предметно-тематической классификации.
Научная новизна и результаты исследования. В данной работе исследуется взаимосвязанность фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, в казахском языке с этнокультурой в этнолингвистическом аспекте.
В исследовании были сделаны следующие заключения:
- фразеологические сочетания, связанные с лошадью, были собраны и классифицированы по предметно-тематическим группам:
- фразеологическим сочетаниям, связанным с лошадью, были даны этнолингвистические определения;
- были установлены мотивирующие признаки, определяющие этнолингвистический характер фразеологических сочетаний, связанных с лошадью;
- была предпринята попытка этимологического анализа некоторых слов, послуживших основой для фразеологических сочетаний, связанных с лошадью.
Теоретическая и практическая значимость исследования. Теоретическая значимость работы заключается в анализе природы фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, в этнолингвистическом аспекте, в определении их этнокультурного значения и их интерпретации согласно теориям «язык и нация», «язык и культура».
Результаты исследования можно использовать при обучении теоретическим курсам и проведении специальных семинаров по истории языка, лексикологии, фразеологии, этнолингвистики, лингвокультурологии.
Выводы диссертационного исследования, выдвигаемые к защите.
- фразеологические сочетания, связанные с лошадью, установившиеся в словарном фонде казахского языка – один из основных этносодержательных фактов, характеризующих национальный быт и культуру народа;
- мотивом для образования фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, послужили этнокультурные наименования, связанные с возрастом и полом, породой и природными особенностями, с частями тела, мастью, болезнью, внешним видом и уходом, характером, различными позами и передвижениями, хозяйством, а также снаряжениями лошади;
- окончательный сбор и определение мотивов образования фразеологических сочетаний, связанных с лошадью – одна из задач этнолингвистики;
- образовавшиеся фразеологические сочетания, связанные с лошадью, являются языковыми единицами коннатационного характера создания образов, связанных с народным мировоззрением и убеждениями, традициями, социально-общественными факторами;
- основой во фразеологических сочетаниях, связанных с лошадью, в основном, были только положительные качества:
- материал исследования рассматривался в предметно-тематических группах.