Араб халифаты және Исламның таралуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І – ТАРАУ. АРАБТАР МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ 11
1.1 Ислам дінінің қалыптасып, араб тайпаларының бірігуі 11
ІІ - ТАРАУ. Халифаттың құрылуы, жаулап алушылықтары 21
2.1 Араб халифатының құрылуы 21
2.2 Алғашқы төрт тақуа халифтарының тұсындағы Араб жаулап алушылықтар 24
2.3 Орта Азия халықтарының ислам дінін қабылдауы 29
ҚОРЫТЫНДЫ 43
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 45
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының алдында тәуелсіздігін баянды ету, ол үшін экономикасын дамыту міндеті тұр. Президентіміздің 1997 жылғы қазан айындағы “Қазақстан – 2030” деген халыққа арналған Жолдауында бұл міндеттер айқын тұжырымдалған. Осындай жауапты да күрделі міндеттерді табысты орындап шығу жолында адамзат тарихындағы саяси – экономикалық қуатты мемлекеттердің құрылуы, нәтижелі билік құруы мәселелерін жете зерттеп, олардың үлгісінен тағлым алудың маңызы зор.
Орта ғасырлардағы әлемді дүр сілкіндіріп, ІҮ-Ү ғасыр дүниенің үш бөлігіне – Азия, Африка, Еуропа құрлықтарына үстемдік орнатқан мемлекеттердің бірі – Араб халифаты болды. Бұл мемлекет алдымен арабтардың өздерін біріктіріп, содан соң Кіші және Орта Азияны, Сотүстік Африканы, Пиреней (түбегі) жарты аралы мен Закавказье елдерін жаулап алды. Халифаттың тарихы – бұл тек арабтар мен арабия жарты аралының ғана емес, сондай-ақ бір кездерде оның құрамына кірген Иран, Орта Азия, Сирия, Египет, Ирак, Грузия, Армения, Әзербайжан т.б. халықтар мен елдерінің тарихы.
Деректік негіздері. Бітіру жұмысын жазуда түрлі деректер, соның ішінде әсіресе жазба деректер кеңінен қолданылады.
Тақырып ислам діні мен тығыз байланысты болғандықтан ең басты дерек көзі “Құран кәрім” және Мұхаммед пайғамбардың Хадистерін пайдаландық. Орталық Азия халықтарының өміріндегі өзгерістерді зерттеу үшін бізге, ең алдымен, Қожа Ахмет Иассауи және т.б. ғұламалардың еңбектері басты дерек болып табылады. Аталған түркі ойшылдарының еңбектері түрік-ислам синтезінің тікелей жемісі болғандықтан да бұл еңбектерді зерттеу арқылы сол дәуірдің тыныс-тіршілігін, исламның келуі мен түркілер өмірінде, олардың дүниетанымында, психологиясында орын алған өзгерістерді түсінуге болады.
Бітіру жұмысын жазуда алға қойған мақсат - міндеттер:
Қоғам ішіндегі әртүрлі әлеуметтік топтардың ынтымағын қамтамасыз ете білу де, үш материктің көп ұлтты халықтарынан құрылған мемлекеттің ІҮ ғасырдан астам уақыт өмір сүруінің бір себебі болды. Араб халифатының әлеуметтік - экономикалық қатынастарды шешу тәжірибесін үйрену қазіргі кездегі мәселенің бірі. Бірақ өкінішке орай бұл маңызды мәселе дұрыс шешімін таппай отыр. Халифаттың көптеген елдерді оңай әрі тез жаулап алуының, оларды өз қол астында тапжылтпай ұстап отыруының себептерін зертеу, ұғу, тағлым алу біздің мемлекетіміздің жарқын болашаққа жетуіне едәуір үлес қосады деп санаймыз. Сол себепті де біз өз бітіру жұмысымыздың тақырыбы етіп “Араб халифатының құрылуы және оның жаулап алушылықтары” мәселелерін таңдап алдық.
Бұл мәселе әлі күнге дейін дұрыс шешімін таппай келе жатыр. Біздің республикамыздың саяси-экономикалық жағдайын нығайтып, өркениетті елдер қатарына қосылу үшін, 2030 жылға қарай “Орталық Азия Барыс” атану үшін араб халифатының әлеуметтік - экономикалық жағдайын жаңа, жалпы адамгершілік құндылық тұрғысынан саралау қажет.
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде таңдап алған тақырыбымның маңыздылығын дәлелдеуге, бітіру жұмыстың мақсат – міндеттерін ашып көрсетуге басты назар аударылды.
Бірінші тарауда ислам дінінің қалыптасуы туралы деректерге, зерттеулерге шолу жасалынды. Ол діннің қалыптасуының алғы шарттарын әлеуметтік – экономикалық негіздерін ашып көрсетуге тырыстық. Бұл тарауда сонымен қатар халифаттың құрылуының алғы шарттары, тарихы баяндалды.
Екінші тарауда деректер мен зерттеулерге сүйене отырып алғашқы төрт тақуа халифаттардың тұсындағы араб жаулап алушылықтарының себеп - салдары, феодалдық қатынастарға талдау жасалынып баяндалды.
Бітіру жұмысы осы екі тарауда баяндалған мәселелерден туындайтын қорытындымен аяқталады.
Бітіру жұмысының соңында пайдаланылған деректер мен зерттеу еңбектерінің тізімі келтірілген.
І – ТАРАУ. АРАБТАР МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1 Ислам дінінің қалыптасып, араб тайпаларының бірігуі
Ислам Меккеде өмірге келді. Мекке – Хиджаздың ең үлкен елді мекені. Оның төңірегі құлазыған шөл дала, өсімдік те – аз: түйе жейтін жантақ, қой-ешкіге жетерлік шағын жайылым ғана болды. Жері егін егуге мүлде жарамсыз, азын аулақ түйе, ешкі, қой сияқты түлік түрі аяғынан тозып, азық айырдан демесең, мал ұстауға да мейлінше қолайсыз. Құдықтар суы өте тереңнен шығады. Сондықтан да Меккенің тұрғындары не мал өсірумен, не егіншілікпен айналыса алмады. Мекке сауда керуенінің жолындағы зәмзәм бұлағының бойында өмірге келген [35]. Зәмзәм суының шипалы қасиеті бар. Сондықтан Мекке бірден қасиетті мекенге айналды. Зәмзәм бұлағында Каоба Храмы араб бедеуилерінің атамзаманнан табынатын орны болған [13]. Ол храмды Абрам (Ибрахим) мен оның египеттік күңі Ажардан туған баласы Исмайл салғызған деген аңыз сақталған, тек Палестинаға келгеннен кейін, пұшпағы қанамаған бедеу әйелі Сара өз қожасынан бала болмайды деп ойлаған соң, Египет перғауыны ханымына тік тұрып қызмет қылсын деп жанына қосып берген күні Ажарды құдай қосқан қосағы Ибрахимге тоқалдыққа алып береді.
ІІ - ТАРАУ. Халифаттың құрылуы, жаулап алушылықтары
2.1 Араб халифатының құрылуы
632 жылы Мұхаммед пайғамбар өлген соң қауым басшысы болып Мұхаммед пайғамбардың әрі жақын досы, әрі қайын атасы Әбу-бәкір (632-634) жарияланды. Ол “Халиф” (орынбасары) деген атақ алды. Бұл өте мазасыз кезең еді. Жан-жақты Мединаның билігін мойындағысы келмеген тайпалар арасынан жалған пайғамбарлар шыға бастады. Осындай мазасыз кезеңнен кейін араб жазушылары мен тарихшыларының еңбектерінде “Ар-Рида”, яғни, “дінінен безу”, “дінінен бөліну”, деген атаққа ие болады. Ал шын мәнінде ол “діннен безгендер” деп саналған тайпалар әлі ислам дінін қабылдамағандар еді. Жалпы Мұхаммед пайғамбар өлген кезде Ислам дінін қабылдаған араб тайпаларынан ол дінді әлі қабылдап үлгермеген тайпалар көп болатын. Олардың кейбіреулері өздерінің бұрынғы нанымдарында қалғанымен, мединалық қауымның саяси билігін мойындады.
2.2 Алғашқы төрт тақуа халифтарының тұсындағы Араб жаулап алушылықтар
Аравияны толық жаулап алғанға дейін Мекке-Медина қауымының қарулы күштері мен оларға қосылған бедуин тайпалары көрші өркениетті елдерге басып кіре бастады. Нәтижесінде ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда Азияның, Африканың және Еуропаның ұлан-байтақ территорияларында араб үстемдігін орнатқан араб жаулап алу соғыстары бірнеше кезеңдерден тұрды. Бірінші кезең алғашқы үш “әділ халифтардың- Абу Бәкр (632-634 жж.) және Осман (644-656жж.) билігі тұсында өтті.
2.3 Орта Азия халықтарының ислам дінін қабылдауы
Мұхаммед пайғамбардың ізбасарлары, яғни халифтер тұсында олар Пиреней тауларынан Инд өзеніне дейін созылып жатқан орасан зор мемлекет құрды. Араб Халифатының бір қарағанда, орта ғасырлардың басында бірінен кейін бірі пайда болып, бірақ елеусіз жойылып кетіп отырған көптеген мемлекеттерден еш айырмашылығы жоқ болып көрінуі мүмкін. Басқада мемлекеттер сияқты,арабтар өзінен анағұрлым дамыған елдерді өзіне бағындырды. Алайда халифат ғұндардың, готтар мен түріктердің ұлан-байтақ державалармен салыстырғанда анағұрлым ұзақ өмір сүрді және сондай-ақ әлемдік тарихқа өлшеусіз зор ықпал етті.
ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен бітіру жұмысын аяқтай отырып мынадай қорытындылар жасауға болады. Осыдан он төрт ғасыр бұрын, яғни ҮІІ ғ. басында Мұхаммед пайғамбар жариялаған жаңа дін исламмен біріктірілген арабтар Аравия түбегінен кең тарихи сахнаға шықты. Пайғамбардың ізбасарлары, яғни халифтер тұсында олар Пиреней тауларынан Инд өзеніне дейін созылып жатқан орасан зор территорияда, көне мәдениеттердің жұртында жаңа этникалық өркениет және ұлы империя құрды. Бұл мемлекет Ұлы Македондық Александр заманынан кейін алғаш рет Шығыс пен Батыс, эллинистік Жерорта теңізі елдері, үнді – Иран және әлемі бірікті. Қасиетті құран мен рухтанған орта ғасырлық арабтар ҮІІ-ҮІІІ ғғ. көптеген елдерді еш қиындықсыз-ақ бағындырды, басқа “варвар” халықтардың жаулаушылықтарын өзгеше, арабтардың жаулап алушылықтыры жаппай қырып-жою, қиратушылықтарымен жүрмеген. Араб жаулап алушыларын күні азған ескі өркениеттерді қиратып орнына жаңа, прогресшіл өркениет орнатқан халықтардың ұлы қоныс аударуының құрамдас бір бөлігі ретінде қарастыру. Халифатқа кірудің оған кірген барлық халықтар үшін айтарлықтай ақ салдары болды.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ДЕРЕКТЕР:
1 Ибн – Хосров. Сафар – Намэ // Хрестоматия по история средних веков / Под. ред. Н.П. Грацианского и С.Д. Сказкина. – М., 1963 - С. - 238 – 239.
2 Ибн – Исхак. Житие посланника божьего // Хрестоматия, 1949 Т. – І. – С. 247 – 250.
3 Құран. – Медина, 1991.
4 Ал – Белазури. Книга завоеваний // М.А. Медиников. Палестина от завоевания ее Арабами . . . – СПб., 1897. – С. – 115 – 120.
5 Смасет – Намэ. Книга о правлеыи Везира ХІ столетия Низам аль- Мулька. – М. – Л., 1949. – С . 375 – 380.
6 Арабские источники ХІІ – ХІІІ вв. – Л., 1985. – С. 286 – 288.
ЗЕРТТЕУЛЕР
7 Крачковский Н. Ю. Аш – Шанфара. Песнь пустыни // Избранные произведения. Т – ІІ. – М. –Л., 1956. – С. 10 – 12.
8 Анри. Ламменс. Ислам бесігі. - Рим. 1914. – С. 50 – 52.
9 Арабский Восток и Магриб. Сб. статей. М., 1977. – С. 244 – 246.
10 Арбские страны: История, Экономика – Политика. М., 1986. – С. 278 – 280.
11 Арабская республика. Египет. М., 1990. – С. 350 – 352.
12. Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России. Л., 1925. – С. 56 – 57.
13 Бартольд В.В. Ислам. ПГ., 1918. – С. 70 – 74.
14 Беляев Е.А. Арабы, Ислам и Арабский халифат в раннные средневековье. М., 1966. – С. 287 – 289.
15 Васильев А.А. Византия и Арабы. Л., 1925. – С. 48 – 50.
16 J. Fьck, Dic arabischen in Europa. Leiprig. 1955. – S. 4 – 6.
17 Эинштейн А. Д. Арабы и Возникновение халифата. М., 1969. – С. 70 – 72.
18 Жумагулов К.Т. Проблемы исследования Евразийской историй // Исторический наука а ХХІ веке: Материалы международных Бекмохановских чтений. 24 – 25 мая 2001 г. - Алматы : 2001. – С. 120 – 126.
19 Жумагулов К.Т. Гунны в Европе. К современной постановке и трактовке проблемы // Вестник КазНУ. Серия историческая. Вып. 9. Алматы., 1998.
20 Жумагулов К.Т. К современной трактовке истории Гуннов в Европе // Материалы научной сессии МИ-АН РК. “Уроки отечественной историй и возрождение Казахстанского общества. Алматы: Казахстан. 1999.
21 Жумагулов К.Т. Об историко – политических взглядах И.Г. Гердера // Вестник КазНУ. Серия историческая. Вып. 14. - Алматы: КазНУ, 1999.
22 Вопросы истории и литературу в Исламе. М., 1962. – С. 72 – 74.
23 История Востока. ІІ – том. М., 1995.
24 Ирмияева Т.Ю. От халифата до блистательной парты. Перм, 2000. – С.110 – 111.
25 Болышакова О.Г. История Халифата. ІІ- том. М., 1989. – С. 270 – 280.
26 Пигулевская Н.В. Арабы у границ Византии и Иран в ІҮ – ҮІ вв. М. – Л., 1964. – С. 34 – 42.
27 Жумагулов К.Т. Завоевание Аттилой Северной Италии // Вестник КазНУ. Серия историческая. Вып. 16. - Алматы: КазНУ, 2000.
28 Медников Н.А. Палестина от завоевания ее арабами до крестовых походов по арабским источникам. СПб., 1897. – С. 54 – 56.
29 Надирадзе Л.И. Вопросы общественно – экономического строя государства арабов и халифата ҮІІ – ҮІІІ вв. В Советской историографий // Историография стран Востока. М: МГУ. 1969. – С. 57 – 82.
30 Нысанбайұлы Р. Пайғамбарымыздың Ислам мемлекетін құруы // Ислам әлемі. 1998. – № 1. 2 – 5 бб.
31 Пигулевская Н.В. Зарождение феодальных отношений на Ближнем Востоке. М. – Л., 1958. – С. 3 - 9.
32 Резван Е.А. Религиозно – Социальная ситуация в Аравии на рубеже ҮІ – ҮІІ вв. и ее отражение а Коране // Науч. Конфер. “Общественные движения и их идеология до капиталистических обществах Азий. М., 1984. – С. 64 – 66.
33 Тортаев С.Ә. Орта ғасырлардағы Шығыс елдерінің тарихы. Алматы, 2000. – 61 бб.
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР
34 Сипенкова Т.М. К истории завоевания Закавказья арабами // Вопросы историй стран Азий / Сб. Статей. Л., 1965. – С. 143 – 155.
АВТО РЕФЕРАТ
35 Қартабаева Е.Т. Араб Мұсылман мәдениеті. Автореферат. Алматы, 2002.
ЗЕРТТЕУЛЕР
36 Чистякова Т.А. Арабский Халифат. М., 1962. – С. 80 – 82.
37 Чуракова М. Завоевания Северной Африки Арабами. ПС., 1958. Вып. 3 - С. 107 – 126.
38 Якубовский А.Ю. Востание Муканы. Л., 1948. – С. 24 – 26.
39 Папова В. Бахтин Ю. Мұхаммед пайғамбардың өмірі. Тарихи толғау. Алматы, 1994. 12 – 16 бб.
40 Гольдциэр И. Культ святых в Исламе. М., 1962.
41 Соловев В. Магомет, жизнь и религия. Алматы, 1990. – С. 70 – 75.
42 Ахмедов А. Социальная доетрина Ислама. М., 1980.
43 Тарнау И. Изложение мусульманского законоведения. М., 1991.
44 Ислам : Историографические огерки. М., 1991.
45 Завования Арабов // История средних веков. М., 1980. – С. 142 –154.
46 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячалетий. – Алматы, 1992. –79 б.
47 Каиржанов А.К. Мир древних тюрков. –Алматы, 1999. – 24 б.
48 Бартольд В.В. Сочинения. (В 9-ти томах). Т.2. Ч.1. –М., 1963. – С. 39.
49 Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды. – Алматы, 2000. 77 б.
50 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі: (Диуани лұғат ат-түрк). Аударғандар Қ. Бекетаев, Ә. Ибатов. – Алматы, 1993. 173 б.