Предмет: Қазақстан Республикасының тарихы
Тип: Реферат
Объем: 42 стр.
|
Закрыть
|
Қазақ АКСР-і құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы (1924-1930 жж)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ 17
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 37
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс 1924-1930 жылдар аралығында Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрамында болған Қарақалпақ Автономиялық облысының мәселелерін кеңінен қарауға негізделген. Орта Азия республикаларын ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының шешіміне сәйкес құрылған Автономиялық облыстың сипаттамасы қазақ-қарақалпақ қатынасының тарихымен сабақтасып, кеңестендіру жылдарындағы Алаш зиялыларының саяси көзқарасына ортақ болған ұстанымдармен байланыстырылды. Сонымен бірге, облыстың кейінгі жағдайының Одақ көлемінде және өзбектердің ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының мүддесінде шешілуіне негіз болған, ұжымдастырудың ақтаңдағына айналған Тақтакөпірдегі бас көтерудің ақиқаты, қарақалпақ жеріндегі қазақ босқындары, екі ұлтқа да ортақ бүгінгі күн әлпетіндегі мәселелер зерттеуде кеңінен қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Кеңестік билікті тұрақтандырудың әр түрлі құрылымдарының жүзеге асқаны белгілі. Соның бірі Орта Азия республикаларын ұлттық-аумақтық межелеу, ұжымдастыру шараларымен байланысты болған халықтар тағдырының тарихи бұрмалануы болатын. Қазіргі уақытта Өзбекстан Республикасына қарасты Автономиялық Республика болып отырған Қарақалпақстанның да осы кездегі тарихи өткелдері кеңестендірудің бұралаң саясатымен сараланды. Межелеу қорытындыларына және қарақалпақтардың өз мүддесіне сай, Қазақ АКСР-і құрамында Автономиялық облыс болып құрылған 1924-1930 жылдар аралығының тым аз ғана болуы, олардың заман өзгерісінен күткен арман-үміттеріне демеу бола алмады.
Тарихтағы белгілі бір мемлекеттік құрылым ішіндегі аумақтық бөліністі құрайтын автономия ұғымы өлкелік, табиғи, экономикалық және әлеуметтік мүддесі ерекшеленетін белгілі бір ұлттың аумақтық ықшамдануын сипаттайды. Автономия үрдісінде дамып келе жатқан қарақалпақ халқы өз дамуында аймақтық интеграция, Орталық Азия елдерінің арасындағы қауымдастық құруды көздейтін тәуелсіз Қазақстанның көшбасшылығына сенім білдіреді. Қазақстанның халықаралық қатынастағы абыройы мен сыртқы саяси ұстанымдарындағы маңызды қадамдары, ішкі даму әл-ауқатының озық үлгілері өркениетті қоғам құрудың барлық талап-тілектерінен шығып отырғанын уақыт көрсетуде. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың түркі тектес Орталық Азия мемлекеттерінің арасында аумақтық интеграция құрудағы идеялық ұстанымдары да бұл мәселеде негіз бола алады [1].
Кеңестік кезеңге дейінгі тарихы ортақ қазақ-қарақалпақ халықтарының да тегі бір түркілік негізінде жаңа Түркістан мемлекетін құрудың тетікті мақсаты М. Шоқай идеяларында дүниеге келуімен, ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлты зиялыларының рухани үнін тудырған болатын.
Орта Азия аймағындағы Патшалы Ресей боданында болған халықтардың соңғы арман-үміті, кеңестік билік заманы туған сәттен-ақ, әлеуметтік теңдікпен астасқан «лениндік ұлт саясатының» жүзеге асуына деген үлкен сенімге ұласқан еді. Кеңестік биліктің аймақ халқына қатысты қайта құру саясаты қарымында жүргізген ұжымдастыру саясатының тарихи бедері, мұнда өмір сүріп жатқан халықтардың дәстүрлі-ғұрыптық, саяси, әлеуметтік-экономикалық және шаруашылық құрылымдарын астарлы түрде өзгертуге негіз жасады. Орта Азия республикаларын ұлттық-аумақтық межелеу шаралары нәтижесінде Қазақстанның аумақтық бірлігіне кірген ҚАО ұжымдастыру ақпараттары бойынша артқа сүйрер факторға айналған, яғни қарақалпақтардың орталыққа жағрапиялық қашықтығы сылтауға алынып, оның кейінгі тағдыры одақтық ауқымда шешіледі. Тақтакөпірде орын алған Кеңес үкіметіне қарсы бас көтеру салдары оның басты себебіне айналады.
Бүгінгі қазақ пен қарақалпаққа ортақ болып отырған экологиялық, әлеуметтік мәселелер, Қарақалпақстаннан келіп жатқан оралман қазақтар жағдайы, сондай-ақ бос жұмыс күшін құрап отырған Өзбекстандағы қазақтардың әлеуметтік қал-ақуалын көтерген жарияланым және ақпаратты-аналитикалық басылым беттеріндегі мақалаларда зерттеу барысында айналысқа енді. Бұл еңбектер жұмыстың зерттелу деңгейін қанағаттандыра білді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмыстың деректік мазмұнын негізгі дені осыған дейін айналысқа енбеген мұрағат қорларындағы құжаттар және Кеңестік үкімет бас қосуларының жинақтары, зерттеу мәселесі арқау болып отырған кезеңде шығып тұрған басылымдар, статистикалық мәліметтер, КСРО заңдар жинағы, Қазақстан Республикасының Заңнамалары, құжаттар мен материалдар жинағы, хрестоматиялар құрады.
Қарақалпақ Автономиялық Республикасының Жоғарғы Кеңес мұрағаты 1-қорының [16], Қарақалпақ Автономиялық Республикасының Мемлекеттік мұрағаты құпия болып келген 13, 30 және 322-қорларындағы құжаттар Автономиялық облыстың құрылу тарихы, кеңестендіру саясаты құралына айналған ұйымдардың құрылымдық мәселесі әрекеттерін сипаттады [17].
Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағатының 139 және 141- қорларындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуына қатысты шешімдері, аймақтағы жер-су реформасының жүргізілуі, ұжымдастырылуы, табиғи зерттелуі, әлеуметтік-экономикалық ұйымдастырылу мәселелері, Тақтакөпір оқиғасының шынайы мазмұны сипатталған және облыстың республика қарамағынан шығарылуы мәселесі көрсетілген құжаттардың партиялық қарарлары, стенограммалары және Одақтық ақпараттары зерттеу нысанасына ілікті [18-19].
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі негізделіп, мәселенің зерттелу деңгейі сипатталады. Сонымен қатар, зерттеудің теориялық-методологиялық негізі, мақсат-міндеттері, деректік негізі, хронологиялық шеңбері, ғылыми жаңалығы мен қолданыс аясы айқындалған.
«Қазақ АКСР-і құрамында Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы» атты бірінші тарауда қазақ-қарақалпақ қатынасының тарихи негізіндегі Қазақ АКСР-і құрамында Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы мен аумақтағы ұлттық межелеу шаралары және әлеуметтік-экономикалық жағдайының анықтамасы жасалынады.
Әлеуметтік өмірде қазақ халқының тарихымен, салт-дәстүрімен тығыз байланыс орнатқан қарақалпақ халқының оған қатысты тағдырының түзілімі әртүрлі. Тарихи-рухани сабақтастық екі елдің қоғамдық дамуындағы үндестік үрдісінде жатыр. Ол қазақ тарихының белесті кезеңдерінен көрініс тауып, белгілі жәйттерден сипат алады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Н. Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі халыққа Жолдауындағы Орталық Азия елдері Одағын құру идеясын саралай отырып, оның мазмұнынан бұл аймақты мекен ететін мемлекеттер арасындағы жан-жақты интеграциялық нысаналар қалыптастырудың бірқатар тарихи негізін заңды құбылыс ретінде қабылдауға болады. Аймақтық Одақ құру ұсынысы, бүгінгі халықаралық қатынас тарихында маңызды рөл атқаруымен қатар, ынтымақтастық келісім негізінде белсенді саясат жүргізіп отырған жағрапиясы мен тегі жағынан жақын елдер тәжірибесі көрсеткендей, тарихи құбылыс ретінде сұранысқа ие. Осы бағытта Орталық Азия елдерінің тарихи түркі тектік негізгі бірлігінің бүгінгі мүдделігін жүзеге асыруды, уақыт талабымен қарай отырып, оны «біздің экономикалық мүдделеріміз де, мәдени-тарихи тамырымыз да, тіліміз, дініміз де, экологиялық проблемаларымыз да, керек десеңіз сыртқы қатерлеріміз де ортақ», - делінетін Елбасы Жолдауын қарастыру негізді сияқты [1, 44-45-бб.].
Түркі тектес халықтар бірлігін арман етіп, кезінде олардың тұтастығын көздейтін мемлекеттік құру идеясын жасап кеткен ұлт зиялысы, Мұстафа Шоқай өзінің 1936 жылғы Берлин қаласында Түркістан жастарына арнаған сөзінде: «бүгін Қазақстан, Қырғызстан, Қарақалпақстан, Түркіменстан hәм Тәжікстан деп, жат үкімет күшін алты жұмхұриетке бөліп тұрған Түркістан – бөлінбес, айырылмас бір өлке. Халқының қаны бір, тілі бір, діні бір. Түркістанның мақсаты - өзінің құрылысы – міллет үкіметін құрып, сәрвәз боп, өз алдына бір үкімет болып тұру...» деп, өз мүддесінің бағыт-бағдарына жетелейтін ой білдіреді [2, 64-б.]. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде Түркістан – Ресей империясының генерал-губернаторлығы ретінде 1857 жылы құрылғаны белгілі. Ресей отарлағанға дейін Түркістан өзбек, қазақ, тәжік, қырғыз, түркімен және қарақалпақ халықтары мекен еткен өлке еді.
Қарақалпақ Автономиясының большевиктік билік тұсындағы тарихы өте күрделі де шытырман беттерге толы. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде өлкеде мазасыз саяси ақуал қалыптасады. Патша тақтан құлаған соң Түркістанда саяси және мәдени дербестікті көздеген ұлттық қозғалыстар етек алады. Халықтың көпшілік бөлігінен қолдау тапқан, кеңестік билікке қарсы құрылған мұндай қозғалыстарды, осы өлкеде құрылған «Шуран-Исламия», «Алашорда» және «Шура-И-Улама», «Турк адам», «Марказияти» сияқты саяси ұйымдар басқарады. Коммунистік жүйеге оппозициялық ұстанымда күрес жүргізген саяси ұйымдар Түркістанның тарихи дамуына қатысты өз ұстанымдарында табанды болды. Орта Азиялық аймақтың ауқымды бөліктері өршінген қарулы қақтығыстар майданына айналуын жалғастырып бақты. Бұл ұйымдар мұсылман халықтарының бірлескен, тәуелсіз мемлекеттік бірлікте дамуы, олардың негізгі ынтымағы бағытын ұстанады. Қарақалпақ жерінде де аймақтың «большевиктендірілуі» саясатына қарсы шаралар өзінің сипатын өздігінше тауып жатты. Хорезм озаисіндегі ұлт-азаттық қозғалыстарына жетекшілік еткен Құрбан Мамет (Жунайт хан), Убайдулла Бахаведдинов (Мақсұм хан), Құтлымұрат би (Бала би) мен өзге де бастаушыларға халықтың еруі, Түркістан өлкесіндегі мұсылман депутаттардың жалпы ұлттық «Иттифак», «Шура-Исламия», секілді саяси ұйымдарының жұмысына да үн қатуына қарамастан, сонымен бірге қарақалпақ ұлттық зиялыларының және діни мұсылман өкілдерінің қоғамдық өзгерістерге белсене араласпаса да назардан тыс қалдырмауларының өзі де, олардың әлі де болса талай жылғы өзге билеушіге телміріп, өз тағдырына бел шешіп кірісе алмаудағы жалтақтықты сипаттайтын.
Осы орайда, 1922 жылы Хорезм Кеңестік Халық Республикасы құрамында да Қазақ-Қарақалпақ Автономиялық облысын құру туралы мәселе көтеріле бастайды да, нәтижесінде Хорезм Республикасының Орталық Атқару Комитеті өз аумағында Қазақ-қарақалпақ бөлімінің (төрағасы – Таған Абдуллаев, кейіндері Сейілхан Сарсенбаев болған) құрылғандығын ескерген жөн. Сол жағалаудағы қарақалпақтардың оң жағалаудағылармен бірігуіне мүмкіндік жасаудың мүддесінен туған Қазақ-қарақалпақ бөлімін облыстық басқарма құқығына ие болып, қазақтар мен қарақалпақтардың мүддесі Хорезм заңдары келісімінде қорғалады. 1924 жылдың мамырында ХКСР Кеңестері Орталық Атқару Комитеті Хорезм КСР-нің құрамында Түркімен Автономиялық және сол аумақтағы тұрғындардан Қырғыз (Қазақ)-Қарақалпақ Автономиялық облысын құруға шешім қабылдайды. Алайда, мұндағы экономикалық-әлеуметтік, саяси жаңарудағы ұлттық мүдделер жоғарғы билік сатысындағылардың ұлттық мемлекеттік межелену мәселесін туындатуымен қабаттасып, кедергіге ұшырайды.
ҚОРЫТЫНДЫ бөлімде зерттеу жұмысында сараланған құжаттар мен еңбектерге сүйенетін ғылыми нәтижелер жүйеленді.
ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы қарақалпақтардың саяси-әлеуметтік жағдайы мен тарихына қатысты шынайы мәліметтердің ақпараттық мазмұнындағы деректік базаларды алдын-ала анықтап, зерттеп, зерделеу, оның жаңа ғылыми бағыт-бағдарын жасауды қажет етті. Бұл мақсатта бірқатар міндеттермен байланыстырылған зерттеу нысанасы, өзінің сипаттылығымен Отандық тарихта тұңғыш рет ғылыми айналымға енген тақырып ретіндегі ұстанымдарын толық орындап шықты.
Қарақалпақ жеріндегі 1920-30-шы жылдардағы ерекшеліктер, Кеңес дәуіріндегі тарихи жағдайлардың көптеген аспектілерін жан-жақты ойластыру үдерісінің қызу жүріп жатқан тұстарын жария ету тарих ғылымын дамытудағы озық тәсілдерге негізделді.
Тақырыптың ұстанымы Отандық тарихнамадағы кемшін тұстарды толықтыру және толыққанды дерек көздерін жүйелендірумен, тақырып аумағындағы мәселелерді қамтитын зерттеулерді жинақтаумен анықталды. Осыдан келіп, диссертация жұмысының негізгі мәселесі Кеңестер съезі, БК(б)П Облыстық Комитеті конференциясы материалдарының шешімін талқылап ұсыну, сондай-ақ ҚАО-ның басылым беттерінде жарияла болған тарихына қатысты мақалаларды жинақтаудың маңыздылығы артты. Құрылымы бойынша олар өзіндік жан-жақты ақпараттарды қорытындылайды. Қазақстан құрамында болған Қарақалпақстан тарихының көптеген тарихи мәселелерін жарыққа шығарған, ұлттық мемлекеттік қалыптасу кезеңіндегі маңызды жағдайлар қатарындағы келеңсіздіктері және себептерінің объективті дәрежесін кеңінен ашуға зерттеушілер жұмысының ғылыми қорытындылары да толықтай мүмкіндік берді. Зерттеу мәселесінің тарихи негізін қазақ-қарақалпақ байланысының өткен ғасырлардағы тарихы беттерімен сабақтастыра зерделеу арқылы ұлттық-межелеу шаралары барысында қабылданған Автономиялық облысты Қазақ АКСР-і аумағында құрудың саяси-әлеуметтік сұранысын жасау мүмкіндігі қолға алынды. Ұлттық-межелеу шараларының барысында қарақалпақтарды тұтас әкімшілік бөлікке біріктіруде шекара дауы мәселелерінің болғандығы, оның мысалы өзбектермен арада туған даулы Шурахан уезіне қатысты тұстары мен оның реттелуінің саяси жақтары ашылды. Автономиялық облыстың ұлттық негіздегі мүдделерін қуаттай аумақтық саясат жүргізуді жергілікті халық мүддесінде жүзеге асыруды көздеген Алаш зиялыларының бүгінге дейін өзекті болып отырған көзқарастары тақырып мәселесін ашуда озық қырынан қаралды. Жалпы қазақ-қарақалпақ байланысының тарихи негізінен бастау алатын Қарақалпақ Автономиялық облысының кеңестік билік тұсындағы Қазақ АКСР-і құрамында құрылуының қалыптасу тарихын зерттеп, зерделеу уақыт ғылымы сұранысындағы барлық тарихи ұстанымдарда бағамдалды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы. -Алматы: Атамұра, 2005. -48 б.
2 Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры /Құрастырған Б. Серікбайұлы Қошым-Ноғай. -Алматы: Жалын, 1992. -184 б.
3 Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Амударьи: (К истории взаимоотношений народов Каракалпакии в ХVІІІ-ХХ вв.). -Ташкент: Фан, 1966. -336 с.
4 Авезов Қ. Варламов П. Каракалпакия к 10-летию Казахстана. -Алма-Ата, 1930. -64 с.
5 Камалов С.К., Уббиниязов Ж.У., Кощанов А. Из истории взаимоотношении каракалпаков с другими народами Средней Азии и Казахстан в XVІІ -нач. XX вв. -Ташкент: Фан, 1988. -106 с.
6 Досумов Я.М. Очерки истории Каракалпакской АССР 1917-1927 гг. -Ташкент, 1960. -315 с.
7 Қосымбетов И. Қарақалпақстан Совет интеллигенциясы тарийхынан (1924-1937). -Нөкис: Каракалпакгиз, 1970. -178 б.
8 Қозыбаев М.Қ., Алдажұманов Қ.С., Әбілғожин Ж.Б. Қазақстандағы күштеп коллективтендіру: қорлық пен зорлық. -Алматы, 1992. -36 б.
9 Қойгелдиев М. Қ. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. -Алматы: Қазақ университеті, 1997. -53 б.
10 Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? -Алматы: Ана тілі, 1993. -208 б.
11 Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Туркестана в первой четверти ХХ века. -Алматы: Қазақ университеті, 2001. -262 с.
12 Хасанаева Л.М. Ақпан революциясы және ұлттық автономия мәселесі //Қазақ тарихы. -1999. -№6. -38-42-бб.
13 Байниязов К. Аллаяр Досназаров. -Нөкис: Каракалпакстан, 1991. -103 б.
14 Жолдасов А.А. Демографические последствия коллективизации в Каракалпакии //Вестник Каракалпакского филиала Академии Наук Узбекской ССР. -1991. -№3. -С. 84-89.
15 Нуржанов С.У. Новые документы периода становления каракал-пакской государственности //Вестник ККО АН РУ. -1995. -№3. -С. 68-72.
16 Қарақалпақ Республикасының Жоғарғы Кеңес мұрағаты. 1-қ., 1-т., 22-іс. -1-2-пп.
17 Қарақалпақ Автономиялық Республикасының Мемлекеттік мұрағаты. 13-қ., 2-т., 41-іс. -1-4-пп.
18 Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағаты. 139-қ., 1-т., 818-іс. -71-73, 156-159-пп.
19 Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағаты. 141-қ., 1-т., 348-іс. -1-4, 47, 67-пп.
20 Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты. 350-қ., 1-т., 98-іс. -27-35-пп.
РЕЗЮМЕ
на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02 – Отечественная история (История Республики Казахстан)
История становления Каракалпакской Автономной области в составе Казахской АССР (1924-1930 гг.)
Диссертация посвящена истории создания и становления Каракалпакской Автономной области, находившейся в составе Казахской АССР в 1924-1930 гг.
Тема данного исследования в казахстанской историографии практически не изучена, что определяет актуальность и новизну рассматриваемой проблемы в плане взаимоотношений двух братских народов.
Цели и задачи исследования – на основе анализа документальных источников и материалов директивных органов воссоздать историю образования Каракалпакской Автономной области в составе Казахской АССР в контексте истории национально-государственного строительства народов Средней Азии и общественно-политической обстановки того времени.
Научная новизна диссертации состоит в том, что, впервые в результате всестороннего анализа различных многочисленных источников были рассмотрены актуальные вопросы истории образования и становления Каракалпакской Автономной области. В ней также рассмотрены проблемы социально-экономических отношений, классовой борьбы, имевших место в регионе. В диссертационном исследовании эти проблемы были освещены не в русле прежних догматических постулатов, а с позиции новых научных подходов.
Структура диссертационного исследования состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованной литературы.
В данном исследовании достигнуты следующие научные результаты. Проблемы, связанные с образованием автономного объединения каракалпаков проанализированы в контексте развития и трансформации советского общества, на основе чего автором были получены следующие результаты:
- была воссоздана история освобождения народов Средней Азии от колониализма России и стремление каракалпакского народа обрести национальную автономию в условиях Советской власти;
- на основе впервые введенных в научный оборот новых архивных материалов, ранее закрытых по идеологическим соображениям политики Советской власти в области национально-государственного строительства, а также других материалов, раскрыта история создания Каракалпакской Автономной области (КАО).
- впервые дана оценка деятельности национальной интеллигенции региона начала ХХ века, которая много сделала для продвижения работ по размежеванию национальных границ республик Средней Азии и созданию КАО.
- изучены причины отхода спорного Шураханского района Автономной области к каракалпакской территории в период присоединения области к Казахской АССР;
- на основе ранее неизвестных документов воссоздана история крестьянских протестов и выступлений против незаконных мер Советской власти, в том числе Тахтакупырского восстания.
- на основе новых архивных данных приведены более точные сведения об откочевке казахов на территорию Каракалпакии в годы коллективизации и голода.
- рассмотрены проблемы социально-экономического развития Каракалпакской Автономной области в составе Казахской АССР и их особенности, а также становление и развитие ее административной системы.
- проанализированы причины передачи Автономии каракалпаков в состав РСФСР 20 июля 1930 г.
Основные положения, выносимые на защиту:
17 октября 1924 г. Малый Президиум Центрального Исполнительного Комитета КазАССР принял решение об образовании в составе Республики КАО. Данное историческое решение создать в составе Казахской АССР КАО соответствовало не только социально-экономическим и духовным интересам каракалпаков. Это решение было исторически важным в судьбе этого народа.
Однако отсутствие соответствующей промышленной базы в самой Казахской АССР, а также отдаленность КАО от центра СССР, все больше становились причиной отставания области в своем развитии. И это в конечном итоге привело к тому, что КАО была передана в состав Российской Федерации.
