Предмет: Қазақстан Республикасының тарихы
Тип: Реферат
Объем: 23 стр.
|
Закрыть
|
Қадырғали би Жалайыри және Қасым хандығы
Қазақтардың өзімен өзі болып, өзін танып болудағы ерекше орын алатын тарихи-мәдени мұраны сақтау мәселесі егемендігін алған Қазақстан Республикасы үшін мәдениет саласыдағы маңызды бағыттардың бірі болып табылады.
Тарихи жад қайталанбас мәдени дәстүрлер мен құндылықтарды сақтау және оны көбейту түрлі өркен ұрпақтарын біріктіретін байланыстырушы жіп болып саналады. Ол мәдени мұраның ең бір маңызды құрамдас бөлігінің бірі ретінде қажетті әлеуметтік функция атқарады, ұлтжандылық сезімін, идеялық-ізгіліктік және эстетикалық тәрбиені қалыптастырудың, ғылымның, білім мен мәдениеттің даму мақсаттарына қызмет етеді.
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында «Мәдени мұра» бағдарламасын одан әрі іске асыру қажеттілігі туралы міндет қойылған. Бұл бағдарламаның іске асырылуы өткенді саралап санаға сіңдіру арқылы бүгінгі мәдениетті дамытуға, қазақстандықтардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға мүмкіндік туғызады. Бағдарлама шеңберінде құнды құжаттар мен қолжазбаларды ғана емес, сонымен қатар олардың мұражайлық экспонаттарын, мұрағаттық материалдар мен ескерткіштерді тауып, ұрпақтарға қайтаруға үлкен мән берілген. Осы тұрғыда ұлттық кітапханалық раритеттерді іздеп табу, оларды танып білу, сондай-ақ басқа елдер аумағында жатқан кітаптар мен көне қолжазбаларды зегттеу жөнінде Орталық құру болашақ ұрпақ үшін ежелгі қолжазбаларды, кітаптар мен басқа да құндылықтарды сақтауды қамтамасыз етеді. Одан басқа түркітілдес халықтардың көркем, ғылыми және танымдық әдебиеттерінің ортақ бірыңғай қорын құру да күн тәртібінде тұрған мәселе. Оны іске асыру арқылы түрік әлемінің ашылмаған ақтаңдақтарын ашамыз. Осы тұрғыдан алғанда Махмуд Қашғаридің «Диван лұғат әт-түрік» трактатының тұңғыш рет орыс тіліне аударылған аудармасының 2006 жылы Мұхтар Әуезов мұражайында өткен тұсаукесері бұрынғы Кеңес одағы кеңістігіндегі түріктілдес халықтар үшін теңдесі жоқ маңызды оқиға болып отырғандығын атап өтуге болады.
Жоғарыда аталған Бағдарлама шеңберінде Әл-Фараби, Жүсіп Баласұғын, Мырза Мұхаммед Хайдар Дулат, Қадырғали бек Жалаиыр, Хисамуддин мұраларын іздеп, табу үшін Дели, Сринагар, Каир, Мәскеу, Қазан, Рязан, Ташкент, Дамаск және басқа қалалардағы кітапханалар мен мұрағаттарға ғылыми-зерттеу экспедицияларын аттандыру қарастырылған.
Атап айтсақ, 1999 жылы 22-30 мамырда қазақ делегациясы Мырза Мұхаммед Хайдар Дулаттың жерленген жері Үндістандағы Кашмир штатының астанасы Сринагарға сапар шегіп, оның «Мазари-и Салатин» (Патшалар зираты) деп аталатын қорымының басына барып, тәу етіп қайтты. Ол жердің топырағын әкеліп, Қазақстанның Тараз қаласындағы Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатқа арнап ашылған ескерткіш түбіне қойды. Мырза Мұхамед Хайдар Дулатқа арнап 1551 жылы орнатылған құлыптастан бөлек 1822 жылы ағылшын дәрігері У.Моркрофтың (1770-1822) бұйрығымен қойылған екінші құлпытаста парсы тілінде жазылған он сегіз жол жазу бар. Кашмирліктер зиратқа ұқыппен қарайтындықтарын көрсете білді. М.М.Хайдар Дулаттың парсы тілінде жазған «Тарих-и Рашиди» атты еңбегі 1895 жылы Лондонда Д.Росстың аудармасымен ағылшын тілінде жарияланған. Кейін ол араб және орыс тілдеріне аударылған. Қазақ тіліне тұңғыш рет 2004 жылы аударылып кітап болып шықты. Сонымен қатар М.М.Хайдар Дулаттың шағатай тілінде жазған «Жаһаннама» поэмасы қазақ тіліне аударылуда. Бұл жерде айта кеткен жөн, ағылшын тілінде Мырза Мұхаммед Хайдардың Дулат есіміндегі соңғы сөз «Дулат» деп берілгенмен бүгінде Қазақстанда көпшілік оны парсылар әдетімен «Дулати» деп атап жүр. Дәл осылай Қадырғали Жалаиырды да Қазақстанда көпшілік Қадырғали Жалаири деп атап келеді. Бабалар аты жөндерін осылай әртүрлі жолдармен атау кейінгі 100-500 жылдардан кейінгі ұрпақты шатастыруға өз септігін тигізетінін ескерген жөн.
1450 жылы қаңтарда Қасым мен Жақып орыс кянздарымен бірігіп, Галич маңындағы ұрыста Шемякаға жеңіліс таптырады. Сол күні Руське Меулім-Берді-оғлан ордасымен шабуыл жасайды. Княз Василий татар отрядына басшы етіп Қасымды Мәулім Беді оғланға қрасы жұмсап, Коломна қаласы тұрғындарын басқартып воевода Беззубикованы қосып береді. Қасым орданы қуып тастайды. 1452 жылы Жақып қыста Василийдің баласы Иванмен Шемяканың артынан түсіп, Көкшенгеге дейін қуып барады. Жақыптың тұрақты мекені Кострома болады.
1452 жылы Мещер қаласы ұрпақтан ұрпаққа қалатын меншік ретінде сыйға тартылады. Үлкен Орда элиталарының өзара билік үшін таласып, қырқысуына байланысты тарихтан кетуге айналғанын, жас Қазан хандығы күш алып келе жатқандығын, Қазаннан жол Мсәкеуге Мещер қаласы арқылы өтетінін дәл есептеген Мәскеу князының саясаты алысты көздейді. Қаза хандығымен де, Қырым хандығымен де, Үлкен Ордамен де соғыс бола қалса Қасымов хандығы алдыңғы шепте ұрыс сала жүріп, қалған кезде қалқан рөлін атқарды. Мәскеу дипломатиясы Қасымовтықтарды кейін поляктар мен литвалықтармен болған соғысқа жұмсады, сондай-ақ Новгород княздығын бағындыруға да пайдаланғандығы тарихтан белгілі. Қасым мен оның ұлы Данияр қол астындағы халықтан «ясак» алып тұрды. Княздық шекарасын қорғағаны үшін Рязан князы да белгілі – бір сумма төлеп тұрған. Бірақ Қасымның бірінші імндеті ол Василий Темныйдан талап түсісімен өз татарларымен мемлекеттік қызметке тез жетуі тиіс болатын. Қасым 1448 жылы қайтты. Халықтың жадында ол срабаз және Орыс мемлекетінде бірінші мешіт пен хан сарайын салушы (1467 жыл) ретінде қалды.
Қасымов татарларының киім киісіне келетін болсақ, олар үшін былғары мен маталар таңдауға жетерлік болған. Байлары киімдерін қымбат жібектен, парчадан, бархыттан тіксе, кедейлеулері шыттан, сәтеннен, помазыдан тіккен. Киім тігу үшін көбіне қоян, түлкі, қасқыр, бобр мен выдраның былғарылары пайдаланылған. Жергілікті ісмерлер беріден ішік-етік, калош және башмақтар әзірлеген. Қасымовтық ерлер бас киімдері түрлеріне чалма, малақай, фяс, қысқы бөрік, жазғы бөрік, түрлі пішіндегі төбетейлер, шляпа, әйел бас кімдері түрлеріне тақия, түрлі қалпақ, жаулық жатады. Ер адамның сыртқы киімдері шалма, тюбетей, шапан, шитек, кявеш, етік, аяқшу, чабатадан тұрса, әйелдер жаулық, қалпақ, көйлек, қамзол, алжапқыш және шитек киген.
Әдебиет
1. Қадырғали Жалаиыр, «Шежірелер жинағы», Алматы, «Қазақстан», 1997
2. «В.В.Акимов, Касимовские татары», Москва, «Вече», 2004.
3. Беляков А.В. «Город Касымов XV-XVII вв. как сакральный центр Чингисидов в России», Верхнее Подонье: Природа, Археология, история. Т.2. Тула, 2004.
4. «Ислам әлемі» қоғамдық діни мәдени журнал №10 (46) 2005.
