Предмет: Қазақстан Республикасының тарихы
Тип: Реферат
Объем: 15 стр.
|
Закрыть
|
Қазақстандағы дүнгендер: саны мен құрамының динамикасы (1897-2007 жж.)
Тәуелсіздіктің екінші онжылдығының белортасынан асқан кездегі демократиялық қайта құрулар кезеңінде біздің қоғам одан ары даму жолы мен демократия үлгісін таңдау алдында тұр. Егер бұл мәселе дұрыс шешілмесе, онда тоталитаризм мен демократия арасын таңдау мәселесі қайтадан өзекті мәнге ие болуы мүмкін. Мұндай мәселені шешу этнос, ұлт, ұлттық мемлекет деген сияқты категорияларды түбегейлі түрде анықтауға әкеліп тірейді. Қазақстан – өзінің полиэтникалық құрамы арқылы ерекшеленетін мемлекет. Сондықтан, негізгі міндеттердің бірі әлеуметтік топтардың ғана емес, сонымен бірге әртүрлі әлеуметтік қоғамдастықтардың қарым-қатынасын реттеу болып табылады.
1864 жылы Іле өлкесінің ұйғырлары мен дүнгендері қолдарына қару алып, феодалдық және ұлттық езгіге қарсы көтерілді. 1864 жылы Цин әскерлері Шэньси дүнгендерін талқандады. Көтерілісшілердің біраз бөлігі Ганьсуге ауды, бұл кезде ол жердегі халық та Қытай феодалдарына қарсы күреске шыққан еді. 1871 жылы Цин үкіметінің әскерлері Ганьсуге кірді. Жақсы қаруланған, жақсы үйретілген әскерлердің тегеурініне шыдай алмай, дүнгендер жеңіліс тауып, Шыңжанға және Монғолияға қарай шегінді.
Ұйғырлар мен дүнгендердін көтерілісі Шынжаңда үш хандықтың құрылуымен аяқталды, олар: Іле округіндегі Іле сұлтандығы, орталығы Үрімшіде болған Дүнген хандығы және Қашқариядағы Ұйғыр әмірлігі.
1871 ж. Шығыс Түркістанда ағылшындар көмегіне сүйенген Қашқар билеушісі Жақып бек билігі орнайды. Өзінің шығыс шекараларына жақын жерде мұсылман мемлекеттері құрылып, олар Ұлыбританияға тәуелділікке немесе Ресейге өшпенді Түркияның ықпалына түсуі мүмкін деп қауіптенген патшалық Ресей бұл өлкеге басып кірді.
Ауыл-селолық жерде тұратын дүнгендер негізінен бау-бақша, егіншілікпен айналысады. Қалалық жерлерде тұратын дүнгендер арасында жоғары білімді мамандар, мәдениет қайраткерлері бар. Қазіргі кезде Алматыда дүнгендердің ұлттық-мәдени орталығы жұмыс істейді.
Қазақстан жеріндегі дүнгендер санының 1897-2007 жж. аралығындағы динамикасына тоқталайық.
1897 ж. санақ бойынша қоныстанғандар санында дүнгендер - 14130 адам болды. 1920 жылы олардың саны 10303 адам, 1926 жылы – 8455 адам, 1959 жылы – 9980 адам, 1970 жылы – 17284 адам, 1979 жылы – 22491 адам, 1989 жылы – 29956 адам, ал, 1999 жылғы санақта 36945 дүнген есепке алынды. Көріп отырғанымыздай, дүнгендер саны 1897-1926 жылдар арасында кеміп, 1959 жылдан бастап өсе бастаған. 1999 жылғы санақ мәліметтері 1970 жылға қарағанда дүнгендердің 19661 адамға немесе 113,8 -ға көбейгенін көрсетеді. 1989-1999 жылдар санақтары аралығында Қазақстанның халқы 1200 мыңға кеміген кезде де дүнген халқының санының өскенін көреміз (6989 адамға немесе 23,3 -ға өскен).
Халықтың этнодемографиялық дамуындағы өзгерістерге білім деңгейіндегі өзгерістердің әсері зор. Халықтың белгілі бір уақыт ішіндегі дамуының ірі сипаттамасы оның мәдени - техникалық дәрежесі және оған сай келетін білім деңгейі мен білім беру жүйелерінің дәрежесі болып табылады. Білім деңгейі - ұлттық мәдениеттің, ұлттық сананың дамуының көрсеткіші. Ол экономика, саясат және мәдениет салаларындағы өзгерісті бейнелеп қана қоймайды, сонымен бірге, өзі де осы өзгерістерге белсенді түрде әсер етеді. Білім – жеке адамның әлеуметтік - экономикалық процестерге тиімді араласуын қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады. ХІХ ғ. соңы мен ХХІ ғасырдың басы аралығындағы дүнгендердің білім деңгейі тарихи белестерге сай өсу бағытында болды.
ХХ ғасырдың 20-жылдары кеңес үкіметі әліпбиді (алфавитті) алмастыру мәселесін көтерген еді. 1926 ж. ақпанда Баку қаласында Бүкілодақтық 1-түркологиялық съезі өткізілді. Ол КСРО-ның түркі тілдес халықтарының жазуын латын әрпіне ауыстыруға арналды.
Әдебиеттер
1. Юсупов І. Біз қайдан келдік? Парасат, 1990, № 5, 16-б.
2. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 3-т. 495-б.
3. Сушанло М. Дунгане Семиречья. Дооктябрьский период. Фрунзе, 1959. С.29.
4. Қазақстан тарихы. 3-т. Алматы, 2002. 495-б.
5. Юсупов І. Біз қайдан келдік? Парасат, 1990, № 5, 16-б.
6. Сушанло М. Дунгане Семиречья. Дооктябрьский период. Фрунзе, 1959. С.29.
7. Сонда. С.31.
8. Сонда. С. 32.
9 ҚРОММ, 1481-қ., 16-т., 3576-іс, 9-10 парақтар.
10. Первая Всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. -СПб., 1905; Предварительные итоги переписи 28 августа 1920 г. Население 58 губерний Европейской и Азиатской России. М., 1921. С.8-38; Всесоюзная перепись населения 1926 г. т.25. М., 1929; Итоги Всесоюзной переписи населения на 15 января 1959 г. Население Казахской ССР. Алма-Ата, 1960.; Итоги Всесоюзной переписи населения 1970 года. Москва, Статистика, 1971. т. 4; Итоги Всесоюзной переписи населения 1979 года по Казахской ССР. Алма-Ата, Казахстан, 1981; Всесоюзная перепись населения 1989 года. Алма-Ата, 1992, т-ІІІ; Қазақстан Республикасы халқының ұлттық құрамы. 4-т, 1- бөлім, Алматы, 2001 ж., 6-б.; Қазақстанның этнодемографиялық жылнамалығы. Алматы, 2006 ж., 5-б.
11. Миграция населения. Итоги переписи населения 1999 года. Алматы, 2000, сс. 70-71.
12. 2000 жылғы қаңтар-желтоқсандағы Қазақстан Республикасы халқының көші-қоны. Алматы, ҚР Статистика жөніндегі агенттігі, 2001, 17-б.
13. ҚРОММ, 30-қор, 2-тізбе, 1472-іс, 11-парақ.
14. .Мұсазаев И. Дүниеде дүнген мемлекеті жоқ. Ақиқат,1991, №12, 74-77 бб.
15. ҚРОММ, 30-қор, 2-тізбе, 1472-іс, 3-парақ.
16.ҚРОММ, 30-қор, 2-тізбе, 1472-іс, 13-парақ.
17. ҚРОММ, 81-қор, 1-тізбе, 933-іс, 27-парақ.
18. ҚРОММ, 81-қор, 1-тізбе, 933-іс, 31-парақ.
19. ҚРОММ, 81-қор, 1-тізбе, 933-іс, 30-парақ.
20. ҚРОММ, 81-қор, 1-тізбе, 933-іс, 24-парақ.
21. ҚРОММ, 5-қор, 17-тізбе, 617-іс, 11-парақ.
22. Всесоюзная перепись населения 1926 г. Т. 25. М., 1929 г. с.16.
23. Итоги Всесоюзной переписи населения на 15 января 1959 г. Население Казахской ССР. Алма-Ата, 1960, С. 186.
24. Қазақстан Республикасы халқының ұлттық құрамы. 4-т., 2-бөлім, Алматы, 2001 ж., 6-б.
Резюме
Среди переселенцев, мигрировавших в Казахстан в ХІХ веке есть и дунгане, одна из национальностей, ныне составляющих народ Казахстана. В статье «Казахстанские дунгане: динамика численности и удельного веса (1897-2007 гг.)». на основе статистических материалов и данных переписей населения анализируется динамика численности и удельного весе дунган с 1897 г. по 2007 г..
В статье также дается краткое описание истории переселения дунган из Китая в Казахстан. Дунгане живут в Казахстане с 80-х годов ХІХ столетия. Переселившие с Китая в Жетысу дунгане обосновались на территориях Казахстана и Киргизии.
На 1 января 2007 года в Казахстане, население которого достиг 15394,6 человек, удельный вес дунган составил 0,3 или 45931 человек. Значительная часть дунган в Казахстане живут в Жамбульской области. В 1970 году в области жили 12743 человек, это 73 всех дунган, живущих в Казахстане, в 1979 году – 17152 человек, соответственно, 76,9 , 1989 году – 23555 человек, соответственно, 78,6 , 1999 году – 30333 человек, соответственно, 82,1 . В последующие годы численность дунган в области увеличивался.
Отмечается, что дунгане сумели достичь хотя и небольшого, но все-таки положительного прироста своего населения благодаря их ориентиции на большое количество детей и высокую деторождаемость.
