Предмет: Қазақстан Республикасының тарихы
Тип: Курстық жұмыс
Объем: 32 стр.
|
Закрыть
|
Құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» еңбегі қазақ тарихының дерегі ретінде
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 14
ҚОРЫТЫНДЫДА 21
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 23
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан тарихына қатысты жазба деректерді назардан тыс қалдырмай қазақ тіліне аудару, сараптау, талдау, құндылығын көтеру, деректер ішіндегі орнын белгілеу өзекті. Аталған шаралардың өзектілігін Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2007 жылдың 13 ақпанында «Мәдени мұра» 2004-2006 жж. мемлекеттік бағдарламасының іске асуына байланысты Қоғамдық кеңестің тарих, археология, этнология және т.б. салаларындағы жетекші ғалымдармен бас қосқан отырысында айтқан болатын.
Осыған байланысты, ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында қызмет еткен, жергілікті оқымысты Құрбанғали Халидтың шағатай тілінде жазылған «Тауарих хамса» [1] атты еңбегі, 1992 жылы қазақ тіліне аударылып, жарық көрумен ғана шектелді. Еңбек мазмұнындағы қазақ тарихын беретін мәліметтерді іріктеп, тарих айналымына қосу уақыты жетті. Қ. Халид сынды шығыстану саласының өрбуімен қатар қызмет еткен жергілікті тарихшылардың есімдері мен еңбектері Отандық тарихнамада әртүрлі классификациялық топтар құрамында айтылып немесе мүлдем аталмай, дерек ретінде пайдаланылмай келді. Мұның себептері әртүрлі болды, біріншіден дәл ХІХ ғ. соңында Қ. Халид сынды, елден шыққан шығыстанушылар санаулы болды, екіншіден жергілікті тарихшылар еш зерттеу ұйымдарына тіркеусіз өз еріктерімен қызмет етті, үшіншіден жергілікті тарихшылардың еңбектері ескі тілде жазылды, төртіншіден тарихты жазуда еркін стиль пайдаланылды, бесіншіден жергілікті тарихшылар, оның ішінде Қ. Халид сол замандағы Ресей әкімшілігінің Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан территорияларына жүргізген саяси әрекеттерін еркін сынады. Осындай жағдайлар мен заман талаптары жергілікті шығыстанушылардың еңбектерінің дер уақытында аударылмай, ғылымдағы орнына ие болуына кедергі болды. «Тауарих хамсаны» бірең-сараң қолданушылар еңбекте кездесетін мәліметтерге салыстыру, сараптау, талдау жұмыстарын тиісті дәрежеде жүргізбеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты «Тауарих хамса» еңбегінің және оның авторының Қазақстан тарихы, деректануы, тарихнамасы салаларындағы алатын орнын анықтау. Сонымен қатар:
- ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы шығыстану, оны ішінде түріктану саласының батыста, негізінен Ресейде даму процессін анықтау;
- ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы түрік-татар тарихшыларының, оның ішінде Қ. Халидтың түріктану саласындағы орнын анықтау;
- «Тауарих хамса» Қазақстан тарихының алғашқы концептуалды нұсқасы ретіндегі орнын анықтау;
- «Тауарих хамсаның» Қазақстанның ежелгі және ерте ортағасырлар тарихына құнды дерек болып табылатынын;
- «Тауарих хамсаның» Алтын Орда және оның ыдырау салдарынан Орталық Азия аймағында қалыптасқан жағдайларға дерек болып табылатынын;
- «Тауарих хамсаның» қазақ хандығы дәуіріндегі қазақ-қалмақ қатынастарына дерек болып табылатынын;
- «Тауарих хамсаның» отаршылдық дәуірге құнды деректер қорын ұсынатынын;
- «Тауарих хамсада» тарихи-этнографиялық деректердің орын алғанын, қазақ халқының күнтізбесіне байланысты мәліметтердің кездесетінін;
- қазақ халқының отбасы және неке мәселелеріне мәліметтердің кездесетінін;
- қазақ халқының өмір-тіршілігінде орын алған, кейбір әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге дерек болып табылатынын көрсету міндеттерінен тұрады.
Зерттеудің деректік негізі:
- біріншіден, ортағасырлық грек-рим, шығыс (араб, парсы, түрік, қытай) авторларының еңбектері;
- екіншіден, Патшалы Ресей империясының ғылыми зерттеу бөлімдерінің және экспедицияларының жинаған мәліметтері;
- мұрағат қорлары;
- жергілікті татар, башқұр, азербайжан, өзбек, қазақ авторларының еңбектері;
- жергілікті ақын-жырау шығармалары пайдаланылды.
Ерте ортағасырлық деректік шығармалар тобынан гот тарихшысы Иорданның ежелгі Шығыс Европа тарихынан готтар және оларға көршілес халықтар (ғұндар) жөнінде VІ ғ. жататын тарихи-географиялық, этнографиялық мәліметтері бар «О происхождении и деяниях гетов» [17] атты еңбегі «Тауарих хамсадағы» қазақ халқының ас беру рәсімінің шығу тегін көне ғұндардың ғұрыптарымен байланыстыру тұрғысынан, сондай-ақ «ғұн» атауына берген этимологиялық түсіндірмесін анықтау мақсатында римдік А. Марцеллиннің [18, 29б.] жазбалары салыстыру тұрғысынан пайдаланылды.
Византиялық тарихшы Менандрдың «Тарих» атты жазбасында, б.з. 558-582 жж. батыс түрік қағанатында болып қайтқан византиялық елшілердің [19, 416-417бб.], қағанат басында Тобо хан титулымен отырған Арслан хан резиденциясына барғанда көрген білгендері [20, 58б.], яғни түріктердің әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері мен саяси, экономикалық тарихы баяндалған. «Тауарих хамсада» Тобо хан - Тобық хан заманы [1, 223б.] деп орын алған. Осы замандағы тарихты анықтау тұрғысынан еңбектердегі мәліметтерге салыстыру жұмыстары жүргізілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның кіріспе бөлімінде – тақырыптың өзектілігі, ғылыми құндылығы, ізденіс деңгейі, ғылыми жаңалығы, практикалық маңызы, мақсаты мен міндеттері, методологиялық алғы шарттары айқындалды. Тақырыптың зерттелу деңгейі, теориялық және практикалық мәні анықталды.
Бірінші тарау, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей шығыстанушылары зерттеулерінің жалпы сипаты деп аталған кезеңдер аралығындағы Ресейдегі шығыстанудың жағдайын сипаттауға арналған. Бірінші бөлім: ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейлік шығыстанушылар деп, Ресейде қалыптасқан шығыстанудың біртіндеп Ресейлік шығыстану мазмұнына ауысуы тұрғысынан сөз етілген. Яғни, Ресей тарапынан ұйымдастырылған шаралардың бір жақты емес, сонымен қатар жергілікті түрік-татар өкілдерінің көмегі мен қатысулары арқылы жүргенін сабақтастырып айту.
Ресей тарапынан Шығысты, оның ішінде Орталық Азия халықтарының тарихын зерттеу мақсатында ұйымдастырылған шаралар, бастапқы уақыттан шығыс халықтарынан шыққан өкілдердің көмегі арқылы іске асты. Мысалы, Ресейден жіберілген мамандардың жергілікті шығыстанушылармен ғылыми байланыстар орнатқаны белгілі. Осы тұрғыдан, тарау мазмұнында Ресейлік шығыстанушылар деген атаумен, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы аралығында қызмет еткен топтар төмендегідей құрылыммен, яғни орыстық және түрік-татарлық деп қарастырылды. Түрік-татар тобына, бірінші орында еділ татарлары, кейін азербайжан, өзбек, қазақ және т.б. халықтардың өкілдері кірді. Бірінші орында, Ресейлік шығыстану мектебінің негізін қалаған: О.П. Сенковский, И.Н. Березин және А. Казембек және т.б. есімдері аталып, осы саласында атқарған қызметтері жөнінде айтылды. Осы мектептерде даярланған мамандар қатарында В.Г. Тизенгаузеннің, Н.Ф. Катановтың, А.А. Диваевтың және т.б. атқарған қызметтері баяндалды. Сонымен қатар, Ресейдегі шығыстанудың нық орнығуы мен жалғасуы жолында, зор қызмет атқарған В.В. Бартольд пен В.В. Радловтың еңбектеріне шолу берілді.
Ресей тарапынан даярланған мамандар мен жергілікті шығыстанушылар арасында жүрген шығармашылық байланыстардың тууына себеп болған жағдайлар, егжей-тегжейлі қарастырылды. Осы қарым-қатынастарды тиімді пайдаланған авторлардың қызметтерін көрсету мақсатында, бар деректер сараптау жұмыстарынан өтіп, түбегейлі қорытындылар жасалды. Мысалы, шығу тегі хакастық, Ресей маманы Н.Ф. Катановтың зерттеулері негізінен жергілікті шығыстанушылармен байланыста жүрген. Н.Ф. Катановтың татар-қазақ, қазақ-орыс және т.б. халықтар аралық шығармашылық байланыс орнатып, ғылымда түбегейлі жетістіктерге жеткені, жан-жақты баяндалды. Әсіресе, Н.Ф. Катановтың қазақ халқының тарихи, тарихи-этнографиялық, фольклорлық мұрасының қағаз бетіне түсіп, жарыққа шығуы жолында қызмет етуі, Қазақстан деректануы саласында айтылмай жүрген өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сонымен, бөлім Ресейдегі шығыстанудың тармақтап дамуы, Ресей иелігіне қараған жергілікті шығыстанушылардың есебінен толығуы, тұрғысынан айтылды. Ресейлік деген атау, осы салаға Ресей жіберген зерттеушілермен қатар араласып, еңбектер жазған татар, башқұрт, азербайжан, өзбек, қазақ сияқты жергілікті зерттеушілер есімдерін жаңғырту мақсатында ұсынылған.
Екінші бөлімде, ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басы аралығында, Ресейлік шығыстанудың даму жолында, тынымсыз еңбек етіп, өз үлесін қосқан Құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» еңбегінің, жалпы тарихи маңыздылығы мен деректің құндылығы баяндалды.
Алдымен, нақты зерттеу жұмысын бастау үшін маңызды сұрақтардың басы ашылып, іске асты:
- біріншіден, еңбектің тілі;
- екіншіден «Тауарих хамсаның» «Өрнек» баспасынан шыққаннан кейінгі тағдыры мен көшірмелерінің жарыққа шығу тарихына байланысты зерттеу жұмыстарының нәтижелері;
- үшіншіден, «Тауарих хамсаның» 1910 жылы «Өрнек» баспасында шыққан түпнұсқасы мен 1992 жылы қазақ тіліне аударылған көшірмесі салыстырылып, айырмашылықтары ұсынылды.
Екінші тарау, Құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» (Бес тарих) еңбегіндегі қазақ тарихы – деп, тарихта қалыптасқан құрылым бойынша көне, ортағасыр, жаңа дәуірлерге бөлініп қарастырылды. Аталған кезеңдерге қатысты мәліметтер «Тауарих хамсада» ғылымда қалыптасқан жүйемен ұсынылмағаны ескеріліп, мәліметтер топтау жұмыстарынан өтті.
Үшінші тарау, Құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» еңбегіндегі тарихи-этнографиялық мәліметтер, деген атаумен үш бөлім мазмұнында берілді. Бірінші бөлімде, қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығында маңызды рөл ойнаған халықтық күнтізбеге байланысты материалдар қарастырылды. Алдымен, «Тауарих хамсада» күнтізбенің шығу тегіне байланысты мәліметтер жан-жақты талдаудан өтіп, осы мәселеге қатысты материалдар бір жүйеге келтірілді. Сол жүйе бойынша, алдымен жыл атаулары мүшел циклімен байланыстырылып, қазақ, парсы, қалмақ, қытай тілдеріндегі нұсқа атауларымен ұсынылды. Автордың жыл атауларын, нақты аталған халықтардың тілдерінде ұсыну шешімі қосалқы деректермен дәлелдей отыра болжауды қажет етті. Кезекте, қазақтың азаматтық ай аттарына және оның ерекшеліктері мен қазақ қоғамында алатын орны мәселелері қарастырылды. Қ. Халид, қазақ қоғамында пайдаланылған әрбір азаматтық ай атауына жеке-жеке тоқталып, біріншіден айдың атауына, екіншіден сол айдың халық шаруашылығында немесе қоғамында көрініс алуы мәселесін қозғаған.
ҚОРЫТЫНДЫДА диссертациялық тақырыптың әрбір тарауына және оның бөлімдеріне қатысты ғылыми тұжырымдар мен қорытындылар беріліп, тәжірибелік мәні көрсетілді.
Бірінші тарау бойынша, ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы Ресейлік шығыстануды зерттеу арқылы, осы саладағы, жергілікті түрік-татар өкілдерінің қызметін көрсетіп, Орталық Азия, оның ішінде қазақ халқының тарихи кезеңдеріне байланысты еңбектерін, негізгі деректер ретінде пайдалануды ескеру. Осы тұрғыдан, Қ. Халид қызметін және оның «Тауарих хамса» еңбегін қазақ тарихына қатысты құнды дерек ретінде қарастыру.
Екінші тарау бойынша, «Тауарих хамса» мазмұнындағы Қазақстан тарихының қоғамдық кезеңдеріне қатысты мәліметтерді мазмұндарына қарай топтастырып, деректердің құндылығын ғылымның әдіс-тәсілдері арқылы анықтап, тарих ғылымының айналымына енгізу. Әсіресе, Қазақстан тарихында ақтаңдаққа айналған жекелеген оқиғаларға, тарихи тұлғаларға қатысты бірегей құнды деректерді, ресми түрде оқулықтар мазмұнына енгізу. Сондай-ақ, «Тауарих хамса» еңбегінің шығыстық деректер негізінде жазылғанын ескеріп, ежелгі дәуірге, оның ішінде жер бетінде адамзаттың пайда болу мәселесіне қатысты мәліметтерді, шығыстық нұсқадағы болжам дерек ретінде қабылдау. «Тауарих хамсаның» «Ресейдің Шығыс Түркістанға аяқ басуы» бөлімі арқылы Қазақстан тарихының жаңа заманын, оның ішінде отаршылдық дәуірдің тарихи шеңберін Шығыс Түркістан өлкесіне қарай кеңейту. Яғни, отаршылдық дәуірдегі Ресей, Қазақстан, Қытай және т.б. (дүнген, қалмақ, сарт, татар) мемлекеттер мен халықтар аралық болған саяси мәселелерді қайта қарап, дүниежүзілік тарихтағы орнын белгілеуге жол ашу.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ:
1 Құрбанғали Халид. Тауарих хамса (Бес тарих). / Ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. – А.: Қазақстан, 1992. – 304 б.
2 Нұрсұлтан Назарбаев: «Мәдени мұра» - мемлекеттің соны стратегиялық ұстанымы. // Егеменді Қазақстан. - 14 ақпан - 2007. - №38 (24615). – Б. 1-3.
3 Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. - Қазан: Өрнек, 1910. – 782 б.
4 «Шуро» - 1908 ж. қаңтар айынан Орынборда жұмасына 1 рет шығып тұрған, қоғамдық-саяси, әдеби жинақ журнал. Журналды татар алтын өндірушілері ағайынды Рамеевтер шығарған.
5 Дж.Х. Кармышева Казахстанский историк-краевед и этнограф Курбангали Халиди. // Советская этнография, 1971. - №1. – С. 100-110.
6 Жиренчин А.М. Из истории казахской. - А-А.: Казахстан, 1987. – 144 с.
7 Масанов Э. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. - А-А.: Наука , 1966. - 322 с.
8 Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында – А.: Санат, 1994. – 416 б.
9 Қари (қари-ин) – құрынды түгелімен жатқа оқитын кісінің атағы.
10 Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья және неке (тарихи этнографиялық шолу). – А.: Ғылым, 1973. - 328 б.
11 Төтенай Б.Ө. - «Тауарих хамсаның» 37 бетін аударған, негізінен аударған - А. Жолдасов, қазақ тіліне екінші рет аударушылар, себебі еңбек ХХ ғ. 70-80 жж. Қытайда «Шалғын мұра» журналда жалғасты түрде жарық көрген.
12 Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет / М. Мағауин. – А.: Ана тілі, 1992. – 176 б.
13 Күйеу келтір, қыз ұзат. / Ш. Керімов. – А.: Ана тілі, 1992. - 112 б.
14 Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті / Ә. Дәрбісалиев. – А.: Ғылым, 1983. – 360 б.
15 Артыкбаев Ж.О. Казахское общество в ХІХ веке: традиции и инновации. - Караганды: Полиография, 1993. – 330 с.; Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам. ХVІІІ ғ. – Қарағанды: Полиография, 1995. -266 б.
16 Алпысбес М.А. История Казахстана в казахском шежире (место шежире в изучении истории) / Автореферат диссертации на соискание ученной степени к.и.н. – Караганда, 1999. - 29 с.; Елешова З.Е. ХV-ХVІІ ғғ. қазақ тарихының фольклорлық нұсқасы. / Автореферат т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Қарағанды, 1999. – 25 б.
17 Иордан. О происхождении и деяниях гетов «GETICA» / Вступ. статья, пер. коммен. Е.Ч. Скрижинской. – 2-е изд. исправ. и допол. – СПб.: Изд-во: Алетейя, 2001. – 512 с.
18 Ирмуханов Б.Б. Этническая история древнего Казахстана (очерк). – А.: «Өлке», 1998. – 146 с.
19 Файзрахманов Г.Л. Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии. – Казань: Мастер Лайн, 2000. – 188 с.
20 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. - Москва: Товарищество «Клышников – Комаров и К», 1993. - 512 с.
21 Ізтілеуов Т. Рүстем-Дастан (поэма). / Құрастырған М. Байдильдаев. - А-А.: Издание Казгослитиздат, 1961. - 604 б.
22 Бартольд В.В. Сочинения: Туркестан в эпоху Монгольского нашествия. - М.: Изд-во Восточной Литературы, 1963. – Т. 1. – 759 с.
23 Захау К.Э. (1845-1930) – немістің лингист шығыстанушысы; К. Броккельман (1868-1956); Н. Теодор (1836-1930) – КСРО ҒА шетелдік мүшесі.
24 Материалы по истории Туркмен и Туркмении: Арабские и персидские источники, VІІ-ХV вв. / Под. ред. С.Л. Волина, А.А. Ромаскевича и А.Ю. Якубовского. – М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1939. – Т. 1. – 612 с.
25 Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды: Извлечения из арабских сочинений, собранные В.Г. Тизенгаузеном. / Подготовка к новому изданию, введения, дополнения и комментарии Б.Е. Кумекова, А.К. Муминова. – А.: Дайк-Пресс, 2005. – 709 с.
26 Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды: Извлечения из персидских сочинений. Собранные В.Г. Тизенгаузеном и обработаны А.А. Ромаскевичем и С.Л. Волиным. / Отв. ред. П.П. Иванов. - М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1941. - Вып. 2. - 308 с.
27 Әбілғазы. Түрік шежіресі. / Ауд. Б. Әбілқасымов. – А.: Ана тілі, 1991. - 208 б.
28 Кычанов Е.И. Сведения из «Истории династии Юань» («Юань ши») о Золотой Орде. / Источниковедение истории Улуса Джучи (Золотой Орды). - Казань: Институт истории АН РТ, 2001. – 428 с. - С. 30-42.
29 Западно-Сибирский отдел ИРГО. – Семипалатинск.: Обл. типо., 1914. – Вып. 8. – 103 с.: 1 л. порт. – С. 1-16.
30 Байбулов Б. Заметки по истории и этнографии киргизов Монракской волости, Зайсанского уезда, Семипалат. области. – Семипалатинск, 1900. – 16 с.
31 Унковский И. Посольство к Зюнгарскому Хун-тайчжи Цэван Рабтану капитана от артиллерии Ивана Унковского и путевой журнал его за 1722-1724 годы. / Документы, изданные с предисловием и примечаниями Н.Ив. Веселовского. – СПб.: Тип. В.Ф. Киршбаума, 1887. – 276 с. (ЗИРГО по отд. этнографии. – Т. 10. - Вып. 2.).; Балкашин Н.Н. О киргизах и вообще о подвластных России мусульманах. – СПб.: Тип. министерства внутренних дел, 1887. – 57 с. – М/ф.
32 Броневский С.Б. Записки генерал-майор Броневского. О киргиз-кайсаках Средней Орды. // ОЗ. – СПб., 1830. № 117-119. – С. 400-420; № 120-122. - С. 45-88; 162-194; 357-364.
33 ҚР ОММ., 338-қ., 1-т., 407-і., 13-14 п.; 353-і., 19 п.
34 Көпеев М.Ж. Ел аузынан жиналған әдебиет үлгілері. / Құр. С. Дәуітов. – А.: Ғылым, 1992. – Т. 2. - 224 б.
35 Азиатская Россия. - Т. 1.: Люди и поядок за Уралом. / Под редакцией В.П. Семенова. – СПб.: Изд. переселенческого управления главного управления землеустойства и земледелия, 1914. – 576 с. 11 с. с илл. - С. 5-369.
36 Веляминов-Зернов В.В. Историческое известие о киргиз-кайсаках и сношения России с Средней Азиею со времени кончины Абуль-хаир хана (1748-1765 гг.). - Уфа: В губернской типографии, 1855. – Т. 2. Тетрадь 1-я. – 65 с.; Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. Оренбург: Типо-лито. Ф.Б. Сачкова, 1900. - Т. 1. - Вып. 1. - – 124 с. отд. оттиска из ИООИРГО.; Лавров М.В. Туркестан. География и история края. / Сост. М.В. Лавров. - М.-Петроград: Изд. тов-ва В.В. Думнов, 1916. - Изд. 2-е. – 203 с. с илл.
37 ҚР ОММ., 374-қ, 1-т., 2921-і., 1-18-пп; 2943-і., 11-21-пп.; 2927-і., 1-9-пп.; 29-30-і., 1-2п.
38 Андреев И.Г. Описание Средней орды киргиз-кайсаков. – А.: Ғылым, 1998. – 280 с.
39 ҚР ОММ., 374-қ., 1-т., 4388-і., 1-7п.; 21-қ., 1-т., 87-і., 1-2-пп.
40 Янушкевич А. Қазақ даласына сапар туралы жазбалар / Ауд. Ғ. Зұлхаров. – А.: Аударма, 2003, – 264 б.
41 Бес ғасыр жырлайды. – А., 1989. - Т.1. – 197 б.; Д. Бабатайұлы Замана сазы. – А., 1991. – 43 б.; Д. Бабатайұлы Тұнық тұма. Дулат жырау тағылымы: сын-зерттеу көзқарастар. / Құр.: Қ. Раев. – А.: «Раритет», 2002. 1-2 кітап. – 288 б.
42 Куропаткин А.Н. Кашгария: страны, ее военные силы, промышленность и торговля. – СПб.: Изд. имп. РГО, 1879. - 435 с.
43 Пясецкий Г. Путешествие по Китаю в 1874-1875 гг. через Сибирь, Монголию, Восточный, Средний и Северо-Западный Китай: В 2 томах. – М.: В унив. тип., 1882. - Т. 1. 2-е изд. – 584 с.; Пясецкий Г. Путешествие по Китаю в 1874-1875 гг.: В 2 томах. – М.: В унив. тип., 1882. 2-е изд. – 625 с.
44 Путешествие Н.М. Пржевальского. / Сост. А.В. Зеленин. - СПб.: Изд. П.П. Сойкина, 1900. - Т. 1. - 464 с. с илл.; Путешествие Н.М. Пржевальского. / Сост. А.В. Зеленин. - СПб.: Изд-во П.П. Сойкина, 1901. - Т. 2.: Всемирный путешественник. - 495 с. с илл.; Пржевальский Н.М. Из Зайсана через Хами в Тибет и на верховья Желтой реки. - СПб.: Тип. В.С. Балашева, 1883. – 473 с.
45 Полярков Ф. Последний эпизод дунганского восстания. - Верный: Типография обл. про., 1906. – 76 с.; Путешествие братьев Г.Е. и М.Е. Грумм-Гржимайло в Западный Китай. / Обработанно М.А. Лялинной. – СПб.: Тип. Н.П. Собко, 1901. – 293 с. ил.; порт.; 1 л. карт.; Селецкий И. Кульджинские переселенцы пограничной с Китаем полосы. – Казан: Типо-лит. имп. университета, 1905. – 82 с.; Богоявленский Н.В. Западный застенный Китай. – СПб.: Тип. А.С. Суворина, 1906. – 418 с.
46 ЗСОИРГО. - Кн. 32. - Омск: Типография штаба., 1906. – С. 1-30.
47 Руденко С.И. Казахи. Очерки быта северо-восточных казахов. / Сб. статей антропологического отряда казахстанской экспедиции АН СССР. Исследование 1927 г. - Ленинград: Издание АН СССР, 1930. – 58 с.
48 Русский вестник / Журнал литературный и политический, издаваемый М. Катковым. - М.: В унив. тип., 1878. - Т. 137. – С. 21-66.
49 Гордеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области: Юридический быт. – Ташкент: Тип-лит. С.И. Лахтина, 1889. - Т. 1. – 398 с.; 12 л. илл.; 1 л. прот.; Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сыр-Дарьинской области. – Казань: Тип-лит. имп. уни-та, 1900. – 29 с.; Памятники киргизского народного творчества. Киргизские причитания народного по покойнике, записанные А.А. Диваевым. // ИОАИЭ. – Казань: Тип-лит. имп. уни-та, 1898. отд. оттиск. - Т. ХІV. – 14 с. - М/ф.; Баллюзек Л. Народные обычай. // ИОИРГО. – Оренбург: Тип. Ф.Б. Сернева, 1900. - Вып. 15. – С. 45-167.; Бекимов М.Н. Свадебные обряды киргизов Уральской области. // ИОАИЭ. – Казань: Тип-лит. имп. уни-та, 1905. отд. оттиск. - Т. ХХІ. - Вып. 4. – 5 с. - М/ф.; Путешествие Свена Гедина в 1893-1897 гг. в Памир, Тибет и Восточный Туркестан. / Обработано А.Н. Анненской.- СПб., 1911. – 402 с. с илл.; 2 л. карт.
РЕЗЮМЕ
Труд Курбангали Халида «Тауарих хамса» как источник по истории казахов
диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.09 – историография, источниковедение и методы исторического исследования
В диссертационной работе проведен источниковедческий анализ работы «Тауарих хамса», написанный Курбангали Халидом (1946-1913 гг.) в конце ХІХ - начале ХХ веков и изданной в 1910 году в типографии «Орнек» города Казани. Объектом диссертационного исследования является труд Курбангали Халида «Тауарих хамса», являющийся источником по истории казахов.
Развитие современной исторической науки Казахстана связано с переосмыслением имеющегося исторического наследия и вводом в научный оборот новых исторических источников. Данные тенденции, безусловно, предполагают анализ источников, в первую очередь, на достоверность и объективность. Эта работа ведется уже многими поколениями историков и имеет значительные результаты. Настоящее диссертационное исследование посвящено источниковедческому анализу работы Курбангали Халида «Тауарих хамса» по истории народов Средней Азии. Этот труд был использован в качестве источника по истории казахов, однако анализ, содержащихся в нем сведений не был осуществлен.
Курбангали Халид был выходцем из тюрко-татарской среды, по происхождению казанский татарин. До 30-ти лет жил в городе Аягуз (Семипалатинской области), дальнейшая жизнь прошла в городе Чугучак (Восточном Туркестане). Название труда Курбангали Халида «Тауарих хамса» в переводе с чагатайского языка означает «Пять историй», так как автор предполагал написать историю «Пяти восточных стран». В этой работе фрагментарно рассматривается история Ферганского ханства, Алтышара, киргизов, калмыков-джунгаров, дунганов, в окончательном варианте его труд в подавляющем большинстве посвящен истории казахов, поэтому может трактоваться как источник по истории казахов. Большой раздел книги составляют дополнения, в которых приводятся сведения по истории и топонимике Казахстана и Восточного Туркестана: история городов, этнографические и этнические материалы, посвященные казахам, дунганам, калмыкам, киргизам, ногаям и другим народам.
«Тауарих хамса» был написан в период становления российского востоковедения. Основным объектом исследования Курбангали Халида стали народы Центральной Азии, в том числе казахский народ. В ходе исследования был выявлен комплекс ценнейших восточных (арабо-персидских, тюркских) источников, а также имена информаторов, сведения которых были использованны Курбангали Халидом при написании «Тауарих хамсы».
Целью исследования является определение на основе источниковедческого анализа значения деятельности Курбангали Халида и его работы «Тауарих хамса» в истории и историографии истории Казахстана. Для выполнения поставленной цели были определены следующие задачи исследования:
- освещение основных процессов развития востоковедения и, в том числе, тюркологии в России в конце XIX – начале XX вв.,
- определение места и значения вклада тюркско-татарских историков конца XIX – начала XX вв., в том числе и Курбангали Халида, в развитие тюркологии,
- анализ работы «Тауарих хамса» как труда, в котором впервые предпринята попытка дать целостную историю казахского народа,
- охарактеризовать работу «Тауарих хамса» как источник по древней и средневековой истории Казахстана,
- проанализировать работу «Тауарих хамса» как источник по истории Золотой орды в период распада,
- рассмотреть работу «Тауарих хамса» как источник по истории казахско-джунгарских отношений в XVII – XVIII вв.
- определить значение труда «Тауарих хамса» как источника историко-этнографическим сведениям, в том числе, по народному календарю, семье и браку, традициям и обычаям казахов.
В первой главе рассматривается российское востоковедение конца ХІХ - начала ХХ веков, а также вклад местных тюрко-татарских востоковедов, (татаров, башкиров, азербайжанцев, узбеков, казахов) и в частности, Курбангали Халида в изучение истории народов Центральной Азии, в том числе казахов.
Вторая глава работы посвящена источниковедческому анализу «Тауарих хамсы». Используя сравнительно-исторический метод, метод критического анализа, герменевтической интерпретации и методики вспомогательных исторических наук, предпринимается попытка систематизировать материал «Тауарих хамсы» по периодам истории казахов.
В третьей главе на основе сравнительного анализа «Тауарих хамсы» и комплекса источников этнографического характера, систематизированы сведения по этнографии казахов, включающие такие разделы как обычаи и обряды казахов, элементы духовной культуры. Материалы, касающиеся истории народов других стран, использовались в тех случаях, когда имели отношени к истории казахов.
Результаты диссертационного исследования нашли отражение в 13 статьях, опубликованных в научных журналах, а также в материалах международных и региональных конференций.
Диссертация состоит из определений, списка обозначений и сокращений, введения, трех глав, заключения, списка использованных источников и приложений.
Summary
The work of Kurbangali Halid "Tauarikh khamsa" as a source of kazakh’s history
the dissertation submitted for the Scientific Degree of
Candidate of Historical Sciences on a speciality 07.00.09 – historiography, resource studies and methods of the historical research
In the dissertation work we carried out the historiographic analysis of work "Tauarikh khamsa" written by Kurbangali Halid (1846-1913) at the end of 19th – the beginning of the 20th centuries and published in 1910 at the printing house of city Kazan. The object of the dissertation research is the Kurbangali Halid's work "Tauarikh khamsa", which is the source of kazakh’s history.
The development of contemporary historical science in Kazakhstan is connected with recomprehension of existing historical heritage and inputting of new historical sources to scientific turnover. Certainly, these tendentions suppose the source analysis for validity and objectivity in the first place. This work has been conducting by many generations of historians and it has significant results. The current dissertation research is devoted to historiographic analysis of Kurbangali Halid's work "Tauarikh khamsa" on the history of Middle Asia nations. This work was used as a source on the kazakh’s history, however, the analysis of containing information has not been fulfilled.
Kurbangali Halid was a peasant origin from the turkish-tatar family, by birth from the Kazan' tatars. Till 30 years he lived in the city Ayaguz (Semipalatinsk region), his further life passed in Chuguchak city (East Turkestaan). “Tauarikh khamsa” in Schagatay language implies “Five histories”, as the author intended to write the history “Five oriental countries”. It is fragmentarily examined the history of the Fergana khanate, Altyshar, kirghizs, kalmyk -dzhungars, dungans. In the final version of his work the overwhelming majority is dedicated to the history of the kazakhs, therefore it can treat as source on the history of the kazakhs. The large section of the book composes the additions, which comprise the information about history and toponymy of Kazakhstan and East Turkestan: the history of cities, the etnographical and ethnic materials about kazakhs, kirghizs, kalmyk -dzhungars, dungans, nogais and other nations.
The work was written at the height of the Russian oriental study. The subject of Kurbangali Halid's study became Central Asia’s nations, including the kakhakh people. In the course of a study it was revealed the complex of the most valuable eastern (arab-persian, turkish) sources, and also the names of informants, used by him for writing "Tauarikh khamsa".
The aim of the research is to define the meaning of Kurbangali Halid’s activity and his work "Tauarikh khamsa" on the basis of historiographic analysis in history and historiography of Kazakhstani history. For fulfillment of the aim the following tasks of research have been defined:
- to illuminate the main processes of oriental study development, including turcology in Russia at the end of 19 – the beginning of the 20th centuries;
- to define place and meaning of turco-tatarian historians’ conitribution, including Kurbangali Halid’s, to turcology development at the end of 19 – the beginning of the 20th centuries;
- to analyze "Tauarikh khamsa"as a work in which it was made the first attemprt to give the integrated history of kazakh nation;
- to characterize the "Tauarikh khamsa" as a source on ancient and medieval history of Kazakhstan;
- to analyze the work "Tauarikh khamsa" as a source on Golden Horde at the collapsing period;
- to consider the work “Tauarikh khamsaas” as a source on history of kazakh-dzhungar relations in 17-18 centures;
- to define the meaning of the work “Tauarikh khamsaas”as a source of historic-ethnography information including nation’s calendar, family, marriage, traditions and customs of kazakh people.
In the first Chapter we examine Russian oriental study at the end of 19th – the beginning of the 20th centuries, also the contribution of the local turkish-tatar orientalists, including tatars, bashkirs, azerbaijanian, uzbeks, and kazakhs, and in particular the contribution of Kurbangali Halid to the study of the history of the peoples of Central Asia, including the kazakhs.
Second Chapter of work is dedicated to the historiographic analysis of "Tauarikh khamsa". Using a comparative-historical method, the method of critical analysis, hermeneutic interpretation and auxiliary historical sciences method we undertook an attempt to systematize material on the periods of kazakhs’ history.
In the third Chapter on the basis of comparative analysis and sources complex of the ethnographical nature we have systematized the information about kazakhs’ ethnography including such sections as kazakhs' customs and the rites, the elements of the spiritual cultures. The materials, which are concerned the history of the peoples of other countries, were used when they were connected with kazakhs’ history.
Results of the dissertation work were reflected in 13 articles, which have been published in scientific journals and materials of international and regional conferences.
The dissertation consists of definitions, a list of indications and abbreviations, Introduction, three Chapters, Conclusion, Bibliography and Appendix.
