Для Казахстана

Кіріспе
Адам өміріндегі көп сұрақтың бірі біреулерге қызғылықты, әрі жағымды, біреулерге жағымсыз болатын – ақша сұрағы болып табылады.
Өйткені сирек санаулы ғана адамдар оның толық жеткілікті екеніндігін айта алады. Жалпы айтқанда көбіне бұл ақша - жетпейді.

1.БӨЛІМ. Ақша. Ақшаның мәні, экономикалық мазмұны мен атқаратын қызметтері
1.1.Ақшаның пайда болуы мен дамуы кезеңдері
Тарих құрылуының ұзақ мерзімді уақытында ақшаның пайда болуы және мәні туралы біркелкі шешімін тапқан емес. Аристотель ұсынған қағидаға сүйене отырып, ақшаны- белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі деп қараған. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері ақшаны- мемлекет бекіткен тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.

1.2. Құн формалары мен ақшаның түрлері
Ақшаның қызметі – құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады. Кез-келген тауардың құнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады.

1.3. Ақшаның экономикалық мазмұны мен атқаратын қызметтері
Бір тауарды екінші тауарға айырбастау мүмкін болмаған кезде, оның иесі өз тауарын басқа бір, көбірек тараған, құндырырақ тауарға айырбастады, сонан соң, сол тауарды өзіне керек тауарға айырбастайтын болды.
Осылайша бір тауардың құнын, екінші бір тауардың құнымен баламалап анықтайтын, құнның жалпыға бірдей нысаны пайда болды. Алғашқы кезде жалпы құнның баламасынын міндетін әртүрлі тауарлар орындады. Бара-бара, ол міндетті орындау үшін көбірек пайдаланатын, бір-ақ тауар іріктеліп алынды.
Бұл жөнінде К.Маркс былай деген: "Натуралдық нысаны балама нысанымен, қоғам бойынша, тұтасып кеткен ерекше тауар, ақшалай тауар болып табылады, яғни ол ақша болып жұмыс істейді". Осыған байланысты ақшаның мәнін былай деп келтіруге болады: Ақша ерекше тауар, жалпыға бірдей балама, яғни, басқа тауарлардың жалпыға бірдей баламалық құнының нысаны.

II. БӨЛІМ. Ақша айналымы және ақша айналысы
2.1. Ақша айналымы, оның маңызы, құрылымы мен құрылысы және ақша айналысының сипаттамасы
Ақшалай есеп айырысу қолма-қол ақшамен немесе қолма-қол ақшасыз жүргізіледі. Соңғы жағдайда есеп айырысу банкідегі есеп шоттарға тиісті жазу жасаумен бітеді.
Қазіргі ақша айналымының ерекшелігі - айналымның құнсыздық түрі болып есептеледі. Айналымның құндылық түрі - бұрынғы, алтын мен күміс ақшаларының қолданылған күндерінде болған.

2.2. Металл ақша және қағаз ақша айналысы
Ақша өзінің материалдық-заттық құрылымы жөнінен металл ақшалар және казыналық билеттер (қағаз және несие ақшалары) болып екіге бөлінеді. Екінші ірі коғамдық енбек бөлінісінің нәтижесі - егіншіліктен қолөнер кәсібі бөлініп шығуына байланысты тауар өндірісі қалыптасып, айырбас нақтылы үздіксіз құбылысқа айналғанда ақшаның рөлін орындайтын салмақты металл заттар жүре бастады.

2.3. Ақша айналысы заңы
Ақша айналысы заңы - кұн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол тауар-ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.) байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:

III. бөлім. Ақша жүйесі мен оның элементтері
3.1. Ақша мен биметализм жүйесі
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады. Ақша жүйесі - ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген біртұтас ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі XVI - XVII ғғ. капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің және тауар-ақша айналысының қаркынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.

3.2. Монометаллизм жүйесі
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы "Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша бірлігі, акша белгілерінін эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.
Ақша жүйесі келесі элеметтерден тұрады:

3.3. Ақша жүйесінің негізгі элементтері
Қазіргі жағдайда ақша жүйесі бірнеше элементтерден құралады. Оның ішінде:

V БӨЛІМ. Ақша реформалары
5.1. 1922-1924жж. ақша реформасын жүргізудің себептері және оның мазмұны
Ақша реформасы деп мемлекеттік ақша жүйесіне өзгеріс енгізуді айтады. Ақша реформасы жүргізілгенде бір ақша жүйесін екінші ақша жүйесімен ауыстырады, я болмаса сол ақша жүйесінің кейбір элементтерін өзгертеді. Ал 1922-1924 жж. ақша реформасын жүргізуге мына жағдайлар әсер етеді:

4.2. 1947 жылғы ақша реформасы
Ұлы Отан соғысы елдің экономикасын орасан зор шығынға ұшыратып, ол 20 миллион адам өмірін қыйды, елдің ұлттық байлығының 30%-ін жойды. Мемлекеттің тек тікелей әскери шығындары 551,1 млрд сомға, ал материалдық зияны 679 млрд сомға бағаланды (соғысқа дейінгі бағамен есептегенде). Соғыс жылдарындағы еліміздің жалпы материалдық шығындары 1 триллион 240 млрд сомнан астам болды.

Қорытынды
Ақша – адам өміріндегі экономкалық қатынас нәтижесінде қалыптасқан. Ақша бұл – тауар, ол тауар ауысымға арналған. Ақша қазіргі таң цивилизациясының сөзсіз атрибуты. Ақша күрделі ағза тәрізді, ел өмірінде үлкен роль алып, дәнекерлеуші, байланыстырушы және т.б. көптеген қызметтерді атқарады. Ақша рөлі тауар құнын бекітуде айқын сезіледі. Тауар бағасына сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігі, конкуренцияға әсер етеді.

Қолданылған әдебиеттер
1. Назарбаев Н.Ә. – «Қазақстан 2030» халқына жолдауы
2. «Қазақстан Республикасы Конституциясы» – Алматы, Казақстан 2000
3. Осипова Г. – «Экономикалық теория негіздері», Алматы 2002
4. Сахариев С.С. – «Жаңа экономкалық теория», Алматы 2002
5. Мендешев Б. – «Нарықтық экономика теорияларына кіріспе», Алматы 1995
6. Көшенова Б. – «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары», Алматы 2000
7. Саниев М.С. – «Ақша, несие, банктер», Алматы 2001
8. Сейтқасымов Ғ.С. – «Ақша, несие, банктер», Алматы 2001