Для Казахстана

1 Коммерциялық банктегі бухгалтерлік есептің шоттар жоспары аналитикалық және синтетикалық есеп
1.1 Бухгалтерлік есептің шоттар жоспары
Барлық шаруашылық операциялар балансқа эсер етеді, оның оған эсер етуіне байланысты әр түрлі операциялар түрі қарастырылады. Яғни, әрбір жаңа операцияны жүзеге асыру барысында баланс өзгеріп отырады, сондықтан әр жолы қайта құру мүмкін емес. Жекелеген мүлік құралдарының (актив позициясында) және міндеттемелердің жеке капиталды қосқандағы (пассив позиция¬сында) өзгерістері шоттарда, яғни екіжақты жазуда ескеріледі. Ол үшін шоттағы бастапқы баланс қарастырылады.
Әрбір шот келесідей нысанда болуы керек:

Кредиттік мекемелер де басқа да кәсіпорындар сияқты ең аз дегенде туындайтын шығындарды жабу үшін табысқа жетуге ұмтылу керек. Сондықтан дебиторлар несиелеуді пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Және керісінше, салымшылар өздерінің салымдары бойынша пайыз алады. Барлық шығындар және табыстар капиталдың азаюы немесе көбеюі болып табылады. Меншікті капиталдың өзгеруінің осындай жиі рәсімдерін тікелей меншікті капитал шоттарында жүргізу тиімдірек болар еді. Осы жағдайда капиталдың өзгеруін бухгалтерлік кітапқа жазу меншікті капитал шотындағы түсінбеушілікке әкелер еді. Сонымен қатар жекелеген табыстар мен шығындардың мөлшерін және маңызды динамикаларды бөлу мүмкін емес болар еді. Сондықтан табыстар мен шығындар капиталдағы осыған ұқсас өзгерістер тіркелетін Бас кітаптың ерекше шотында жүргізіледі. Бұндай жағдайда, нәтижелік шоттың көмегімен кәсіпорынның жақсы қызметінің себебін зерттеуге жэне баға беруге болады.

Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есепті жүргізудің негізі - синтетикалық есепшоттардың бірыңғай жүйесі, яғни Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бекіткен екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарын Шот жоспары төрт санды кодты шоттар тізімі болып табылады. Бұл құжат кәсіпорынның шаруашылық қаржылық қызметінің бухгалтерлік шот жүйесінен ерекше. Қазақстандағы барлық екінші деңгейлі банктер үшін бірыңғай есеп нысаны болуы банктің және оның фирмаларының қызметіне талдау жасауға мүмкіндік береді.
Шот жоспарының барлық шоттары 7 класқа бөлінеді:

Мысал:
(1411) «Банк клиенттеріне ұсынылған қысқа мерзімді несие» актив шоты клиенттерге 1 жыл мерзімге берілген несие сомасын есептеуге арналған; шоттың дебеті бойынша клиентке берілген несиенің сомасы жүргізіледі, яғни берілген несие бойынша клиентке банктің талаптары артады; кредит шотында несие бойынша қарызды өтеу үшін түсетін түсімдер сомасы жүргізіледі, сондай-ақ баланстық шотқа байланысты несие бойынша клиенттердің жедел қарыздары сомасы (1424) «Банк қарыздары бойына клиенттердің мерзімі өткен берешегі» шотына, яғни берілген несие бойынша банктің клиентке қоятын талабы азаяды, Пассивтік шот «Талап еткенге дейінгі депозиттер» (2211) клиенттерден қабылданған есептеуге алынған депозиттер сомасы; дебет шоты бойынша, клиенттің талап еткенге дейінгі депозитінің сомасы жүргізіледі, яғни клиент алдындағы банк міндеттемелері көбейгендігі көрінеді; несие бойынша клиенттің талап еткенге дейінгі депозиттерінің өтелу бойынша төленген сомасы жүргізіледі, яғни тартылған депозит бойынша банктің клиент алдындағы міндеттемесіне адалдығын көрсетеді.

Мысал:
Егер 1411 «Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар» шотын алсақ, бірінші цифр бұл шоттың активтің бірінші класына жататындығын білдіреді, екінші цифр 4 — клиентке банктің талабын білдіреді, үшінші цифр 1— шоттың банк берген несие есептелетін шотқа жататындығын көрсетеді. Төртінші цифр 1— берілген несиенің мерзімін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріндегі бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары

1.2 Шот жоспары құрылымының ерекшеліктері
Екінші деңгейлі банкте бухгалтерлік есептік шот жоспарының өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктің мәнісі активтердің, міндеттемелердің, есептелген кірістер мен есептелген шығындардың, активтер және міндеттемелердің өзара қарым-қатынасы, кірістер мен шығындар, пайыздық кіріс және пайыздық шығынның есебі бойын¬ша қисынды тізбесінде. Әрбір қисынды тізбені жеке қарастырамыз.

Мысал:
Клиенттерге берілген қысқа мерзімді несие «Клиенттерге берілген қысқа мерзімді несие» шотында ескеріледі (1414), ал «Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар» бойынша сыйақы алумен байланысты кірістер (4414), саудаға арналған бағалы қағаздар (1201), ал саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша сыйақы алуға байланысты кірістері 4201 шотта қарастырылады.
Есептеу принципіне сәйкес несие бойынша банктер пайыз есептеуге міндетті және төлемі кейін жүргізілген жағдайда депозиттерге де пайыз есептеледі. Есептелген кірістерді есептеуге қисынды құрылымы бар 1700 шоттар тобы арналған. Есептелген кірістердің кейінгі екі цифры, пайыздар есептелетін шоттар тобының ортаңғы екі цифрына тең. Мысалы, банктің клиенттерге талабы - 1400, есептелген кірістер шоты тобы бойынша - 1740 және т.б.
Оларға жатпайтындар:
- әдетте есептеу жасалмайтын 1000-шоттар тобы;
— 4455 (своп бойынша табыс) баланстан тыс шотта ескерілетін операция бойынша пайыздық кірістерді бейнелейді;
1-кестеде осы қисынды байланыстар үлгілерін қарастырамыз.
1. Қисынды тізбелер кестесі

Активтер мен есептелген кірістер арасында өзара қисынды байланыс бар (2-кесте).
2. Активтер жэне есептелген кірістер арасындағы өзара байланыс

Пайыздық шығыстар есептелуі мүмкін міндеттемелер 2000-2499 шоттарында есептеледі. Соған сәйкес пайыздық шығындар 5000-5499 шоттарда есептеледі. Міндеттеменің әрбір шотына пайыздық шығыстар шоты сәйкес келеді, сонымен бірге міндеттемелер шотының кейінгі үш саны шығыстар шотының кейінгі үш санына тең.
Мысал:
2052 - Шетелдік орталық банктерден алынған займдар, 5052 - Шетелдік орталық банктерден алынған займдар, бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар шоты; банкке тартылған «Клиенттердің шартты салымдары» — 2219; «Клиенттердің шартты салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар» - 5219 және т.б.

Мысал:
Пайыз есептелетін айналымға шығарылған бағалы қағаздар есебі бойынша шоттар тобы — 2300, осы топта шығыстарды есептеу шоты —2730, банктің клиент алдындағы міндеттемелер тобы — 2200, осы топтағы есептелген шығыстар шоты — 2720 жэне т.б.

Міндеттемелер және пайыздық шығыстарға сәйкес келетін қисындылықты 3-кесте түрінде көрсетуге болады.
3. Міндеттемелер және пайыздық шығыстарға сәйкес келетін қисындылық

Міндеттемелер жэне есептелген шығыстар арасында қисынды байланыс бар, оларды 4-кесте түрінде көрсетуге болады:
4. Міндеттемелер және есептелген шығыстар

Шот топтары бойынша міндеттемелер - активтер қисындылық сәйкестігін 5-кестеден көруге болады.
5. Міндеттемелер активтері

Шот топтары бойынша кірістер - шығыстар сәйкестігін 6-кесте түрінде көрсетуге болады.
6. Кірістер - шығыстар

Алтыншы класс бойынша операциялардың есебі — шартты және мүмкін талаптар — шартты және мүмкін міндеттемелердің келесідей логикалық байланыстары бар, яғни бір шоттың дебеті бойынша корреспонденттік шотты жүзеге асыру кезінде 500 саны арқылы анықталатын кредиттік шот бойынша корреспонденция жүзеге асады.
Мұны 7-кесте түрінде келесідей етіп рәсімдеуге болады:
7. Шартты және мүмкін талаптар — шартты жэне мүмкін міндеттемелер

1.3 Аналитикалық және синтетикалық есеп
Банктегі бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық субъектілеріндегі сияқты аналитикалық және синтетикалық болып бөлінеді. Аналитикалық есеп - есептің алғашқы түрі, синтетикалық есептің базасы болып табылады. Банкте орындалатын барлық қызметтер бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол экономикаға салынған несие көлемін, жүргізілген қолма-қол ақша айналымын, банкте сақталған ақша айналысындағы сандық өзгерістерді және ақшалай қаражат сомасын анықтауға мүмкіндік береді.

Банктегі дербес шоттар бірыңғай ереже бойынша нөмірлемеді. Дербес шоттың нөмір саны есепке алынатын құралдар мен құндылықтар сипатына байланысты 3 пен 9 аралында болуы мүмкін. Баланстық шотқа сәйкес келетін екінші ретте нақты аналитикалық есептің қажеттігі жоқ болғанда үш санды нөмірлер қолданылады.
Дербес шоттар төмендегідей сипатта болады
8. Дербес шот үлгісі

Әдебиеттер
1. Маркова О.М., Сахарова Л.С., Сидоров В.П. Коммерческие банки и их операции. — М.: ЮНИТИ «Банки и биржи», 1995.
2. Мэтьюс М.Р., Перера М.Х.Б. Теория бухгалтерского учета. — М.: Аудит, 1999.
3. Мюллер Г., Гернон X., Миик Г. Учет: международная перспектива. - М.: Финансы и статистика, 1996,
4. Нидлз Б., Андерсон X., Колгуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. — М.: Финансы и статистика, 1996.