Для Казахстана

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде муліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де сол ұйымның құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді. 2110 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі», 2130 «Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлықберешегі». Бұл шоттарда оындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептеу құжаттарын есепке алады, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі қамтитын сатылған өнімнің, тауардың , істелінген жұмыстың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады. 7010«Өткізілген өніммен көрсетілген қызметтердің өзіндік құны», 7110 «Өнімдерді өткізумен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар» шоттары дебиттеліп, 1320 «Дайын өнім», 1330 «Тауарлар», 8130 «Көмекші өндірістер», 8110 «Негізгі өндіріс» шоттары кредиттеледі.

1. КАПИТАЛ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Нарықтық қатынастарға көшкен кезде «капитал» сөзі жиі қолданылады, сонымен қатар капитал деп кез келген ақшаны түсінеді. Рас, қандай да бір капитал болмасын, ол өзінің қозғалысын белгілі ақша сомасы түрінде бастайды. Алайда ақшаның және ақшаның капитал ретіндегі айырмашылығы бар. Ақша өз бетінше капитал бола алмайды. Мысалы, егер ақша тауар айырбасын Т-А-Т формуласымен қызмет керсетсе, онда олар бұл жерде айналым қызметін орындайды.

1.1.Капиталдың қорлануы
Қосымша құнның капиталға айналуы капиталдың қорлануын көрсетеді. Капитал қорлануыньщ факторлары:
— қосымша құнның нормасы;
— қызмет атқаратын капитал мөлшері;
— еңбек өнімділігінің артуы;
— қосымша құн бөлігінің қорлану және тұтыну арасындағы прапорция.

1.2. Резервтік капитал
Резервтік капитал — акционерлерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) қызметінен алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды кұрау және оны пайдалану кұрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы болып табылады.
Резервтік капиталдың есебі 5400-ші "Резервтік капитал" бөлімшесінің мынадай пассивті шоттарында жүргізіледі: 5410-ші "Заңдармен белгіленген резервтік капитал" және 5460-ші "Басқа да резервтік капитал".

2. САТЫП АЛУШЫЛАР МЕН ТАСЫРЫС БЕРУШІЛЕР БОРЫШЫНЫҢ ЕСЕБІ
Кәсіпорындар мен ұйымдардың «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы» деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:

Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілергс 300000 (үш жүз мың) теңгенің дайын өкімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды (соның ішіндс 80000 (сексен мың) теңге қосылған құн салығы сомасы).
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Д-т: Сатылған дайын өнімдердің
өзіндік құны 300000 тг.
К-т: Дайын өнімдер 300000 тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 420000 тг.
К-т: Дайын өнімдерді сатудан алынатын
табыс шоты 420000 тг.

2.1. Вексель және оның түрлері
Вексель-белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме болып саналады. Вексель езінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлга вексель беруші деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлга ремитент болып табылады. Вексельдің жалпы түрін мына төмендегі кестеден көруге болады:

Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған тауарлар және қызметгердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы (дисконтталған) құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз (процент) есептелінетін сома болып табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жай және аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.

Айта кететін бір жағдай көптеген уақыттарда вексельде көрсетілген сома бойынша пайыз мөлшері жылдық мерзімге негізделеді. Мысалы: 500000 (бес жүз мың) теңгеге алты айға век¬сель алынып және оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз көлемінде төлем төлеу көрсетілген болды деп есептейік. Осы жағдайда біздің вексель бойынша алуға тиісті сомамыздың мөлшері былай есептелінеді:
500000+500000х5%х6/12=500000+12500=512500 теңге.
Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға жазылып берілген жағдайда алынуға тиісті сома мына санға тең болады:

Кесте №2
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойынша жүргізілетін операциялар.

2.2. Факторингалық операциялардың есебі
Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылык агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған кызметті жүзеге асыру үшін лицензия болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлык қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісімшарт ашық та, жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.

Қорытынды
Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының құнынан құралады.
Кәсіпорындар өздерінің қызмет атқару барысында меншікті қаржыларынан басқа қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, қарыздар, алынған аванстар және басқа да кредиторлық борыштар жатады.
Жарғылық қор меншік иесінің (кәсіпорынның)жарғысында қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржылардың сомасы болып табылады.
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық құжаттарында белгілеген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Автор: Қ.К. Кеулімжанов, Н.А. Құдайбергенов. Алматы: «Экономика» баспасы, 2006ж.
2. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Автор: В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин,
В.В. Радостовец, О.И. Шмидт. Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002ж.
3. Бухгалтерлік есеп принциптері. Автор: Ниддз Б., Андерсон М. 1996 ж.
4. Кәсіпорындағы қаржылық және басқару есебі. Автор: Радостовец В.К.
Алматы, 1997 ж.