Для Казахстана

КІРІСПЕ

Мемлекеттің алдында тұрған негізгі мақсат - халықтың әл-ауқатын ұлттық экономиканы тұрақты дамыту негізінде жоғарылату. Қойылған мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының атқару өкіметімен бірқатар приоритеттер жиынтығы айқындалған. Солардың бірі - аймақтық басқарудың нәтижелілігін жоғарылату. Тәуелсіздік алғалы ел басшылығымен мемлекеттік басқарудың нәтижелі жүйесін құруда қазіргі заманға сай мемлекеттікті және тәуелсіздікті нығайту, нарықтық қатынастарды дамыту сияқты бірқатар қадамдар қатары жасалды.
Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына « Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан » жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының бірі - халықаралық тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік реформа жүргізу керектігі көрсетіледі. « Біз мемлекеттік басқарудың бірлескен басқару принципіндегі қоғамға ашық сапалы жаңа үлгісін жасаймыз. Біздің мақсат - Үкіметті жаңарту , жоғары сапалы мемлекеттік қызмет және нәтижелі басқару құрылымдарын құру. Олар мемлекеттік қызметтердің негізгі тұтынушылары - барлық азаматтар мен кәсіпкерліктердің талаптарына бағынуы тиіс».
Осыған байланысты, мемлекеттік басқару жүйесін толық жетілдіру проблемасын зерттеу - стратегиялық мақсаттардың орындалуының табысты факторларының бірі болып табылады.
Қазіргі уақытта жүзеге асырылатын децентрализация саясаты жергілікті өкімет органдарының ролі мен жауаптылығын түпкілікті түрде өзгертеді. Олардың басқару қызметінің жауаптылығына недәуір мөлшерде аумақ ( аймақ, қала, ауыл ) амандығы тәуелді болады: әлеуметтік - экономиканың даму деңгейі, адамдардың өмір сүру деңгейі, экологиялық және экономикалық қауіпсіздік.
Республиканың экономикалық ғылымы нақтылы бір облыс, аудан және қаланың шаруашылығының дамуымен байланысты құбылыстар мен процестерді зерттеуі тиіс. Бұл бірқатар жағдайлармен ескеріледі:
-тотальдік жүйе кезеңінде орталықтандырылған басқару жағынан республика облыстарының назарлары толық дерлік еленбеді;
-қашанда бір күшті болған салалық басқарудың қирауы болды;
-республика экономикасында өндірістің ерекше шарттарымен сипатталатын шаруашылық бірліктердің біркелкі сапалы топтары жоғала бастады;
-тәуелсіздендіру процесі, әсіресе экономикалық, халық шаруашылығы бұтақтарының жаңа республикалық топтастыруын жасаумен бірге жүреді. Ол аймақтарда өндірісті қадағалауға және осы негізде халық шаруашылығында тұрақты өндіріс байланыстарын орнатуға, макроэкономиканың үйлесімді құрылымын жоспарлауға көмектеседі;
-нарықтық механизмдер - өзегі аймақтық басқару болып келетін экономикалық машина моторы болып келеді.
Бұл жағдайда аймақтық басқару проблемасы жергілікті өкімет органдарының ғылыми - негізделген Концепциясының жұмыс жасауын қарастыратын жан-жақты терең теориялық ұғынуын талап етеді.
Зерттеу объектісі - аймақтық басқару жүйесі. Зерттеуге арқау - аймақтық басқарудың жаңа түрлері мен әдістерін жасау.
Қойылған мақсатққа жету үшін келесі шаралар қолданылды:
- аймақтық басқарудың теориясын және халықаралық тәжірибесін талдау;
- аймақтық басқаруға жүйелі түрде жақын келу, зерттеу;
- жергілікті мемлекеттік басқарудың халықаралық стандарттарын зерттеу;
- жергілікті өкімет органдарының нәтижелілігін бағалау жолдарын анықтау;
- аймақтық басқару жаңа түрлері мен әдістерін суреттеу және талдау;
- аймақтық басқару нәтижелілігін Шығыс - Қазақстан облысының үлгісінде бағалау.
Осы проблеманы өңдеу библиографиялық және экономика - статистикалық талдау негізінде жүзеге асады. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың бірқатар маңызды жұмыстарының проблемаларын талдау олардың академизмі туралы және практикалық бағыттылығының жоқтығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, көптеген авторлардың пайымдауынша, бұл облыста ғылыми - методологиялық база жасау және ғылыми зерттеулер мемлекеттік басқарудың нәтижелілігін жоғарылатуда әсерлі болады.
Бұл көзқараста, осы жұмыс сөзсіз өзекті, жаңа және практикалық бағытты болады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиет тізімінен, қосымшалардан тұрады. Бірінші бөлімде аймақтық басқарудың концепциялық негіздері, елдің әлеуметтік - экономикалық дамуындағы аймақтардың ролі, аймақтық басқару әдістерінің мінездемесі және аймақтық экономиканы басқаруда жүйелік тәсіл қарастырылған. Екінші бөлімде аймақтық басқарудағы халықаралық стандарттар, сондай-ақ Ресей Федерациясы, Ұлыбритания және Федеративтік Германия Республикасы сияқты елдердегі аймақтық басқарудың тәжірибесі және ерекшеліктері қарастырылған. Үшінші бөлімде Қазақстандағы бірлескен басқаруды дамыту проблемалары суреттелген және әлеуметтік - кәсіпкерлік бірлестіктер аймақтық басқарудың жаңа түрі ретінде зерттелген. Төртінші бөлімде аймақтық басқарудың нәтижелілігі бағаланады, Шығыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарының арасында салыстырмалы талдау өткізіледі.

1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ КОНЦЕПЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Аймақ әлеуметтік-экономикалық басқарудың объектісі түрінде

Мемлекетті дамуытуда аймақтардың және олардың өкімет органдарының ролін жоғарылату - маңызы зор дүниежүзілік тенденция болып келеді. Ол ( тенденция ) бірнеше жағдайлармен ескертілген:
- шешуші роль өмірдің әлеуметтік аспектілеріне, адамдық факторларға нықталып келеді;
- өзара территориялық байланыстың маңызы өсіп келеді;
- еңбек қорларының мобильділігі жоғарылайды;
- аймақтың өндіріс құрылымы және инфражүйесі күрделенеді;
- еңбектің территориялық бөлінуі тереңдетіліп, оның халықаралық аспектісінің маңызы жоғарылап барады.
Бұл тенденцияның дамуы біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасындағы басқару функцияларын лайықты қайта бөлуге және, екіншіден , мемлекеттік территориялық басқару мен жергілікті өзін-өзі басқаруды үйлесімді үйлестіру қажеттілігіне әкеледі.
Бұл мінезде Қазақстанға лайық. Себебі, республикамызда мемлекеттікті жасау экономикалық дамыған аймақтарсыз, тармақты әлеуметтік инфражүйесіз мүмкін емес.

1.2 Аймақтық басқарудың маңызы, мақсаттары және принциптері

Ең алдымен, қолданылатын сөздік қорымен анықталып алу керек. Аймақтық басқару және аймақтық менеджмент терминдері тепе-тең.
Аймақтық менеджмент ( аймақтық басқару ) арнайы менеджменттің бір түрі ретінде өзімен принциптардың, әдістердің, аймақ шаруашылық қызметіне әсер құралдарының және түрлерінің жиынтығын құрады.
Сонда:
- муниципальдық басқару - жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қоғам қажеттіліктерін заңмен айқындалған муниципальдық шаруашылық арқылы қанағаттандыруына бағытталған қызметі;
- муниципальдық білім - қалалық, ауылдық, жалпы аумақпен біріктірілген бірнеше елді мекен, елді мекен бөлігі, ел заңына сәйкес басқа қоныстанған аумақ шектерінде жергілікті өзін-өзі басқару жүзеге асатын, муниципальдық меншігі бар, жергілікті қаражат және жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органдары болады;
- муниципальдық шаруашылық - халықтың ұжымдық ( қоғамдық) қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған муниципальдық білім аумақтарына шаруашылық қызметті жүзеге асыратын мекеме және кәсіпорындардың жиынтығы.

1.3 Аймақтық экономиканы басқару әдістерінің мінездемесі

Аймақтық басқару әдістері (менеджменттің) аймақтың нарық шаруашылығы жүйесімен ескертілген. Аймақтық басқару әдістері астарында аймақтың шаруашылық етуші субъектілеріне әсер етуші құралдар жиынтығын түсіну керек. Аймақтық басқару әдістерінің топтастыруына келесі әдістер кіреді:
- әкімшілік ( ұйымдастырушылық - басқарушылық );
- экономикалық;
- әлеуметтік – психологиялық;
- тәрбиелеушілік және т.б.
Басқару қызметі ақылменен әкімшілік әдістерді қолданусыз болмайды (оларды жиі ұйымдастырушылық - әкімшілік немесе ұйымдастырушылық - басқарушылық деп атайды). Олардың көмегімен тұрақты байланыстар және арақатынастар, басқару аппараты бөлімшелерінің, бөлек қызметкерлердің құқықтарын және жауаптылығын ескеретін жайлар түріндегі басқарудың негізгі жүйелері қалыптасады.

1 сурет Әлеуметтік - экономикалық даму аймақтық бағдарламаларының мақсаттары.

Жоғарыда суреттелген бағдарлама құрастыру әдісі өмірге бейімді аймақтық бағдарламаларды өңдеу және жасауға лайық әлемде танымал факторларды назарға қабылдамайды:
- бағдарлама бастаушысынан тәуелсіз, оның табысы маңызды серіктердің тең құқылығына және өзара толықтырылуына негізделеді, олардың келісу деңгейімен және мінез-құлығымен, сонымен қатар олардың мүмкіншіліктерімен толық анықталады;
- даму стратегиялық бағыттарының таңдауы аумақтың жалпы проблемаларын шешуден емес, капитализациялауға болатын, аймақ бәсеке артықшылықтарынан шығарылады;
- аймақтық бағдарлама - бұл мақсаттардың және олардың орындауына арналған инвестициялық жобалардың жиынтығы емес, мақсаттық шаралардың жоспары.

1.4 Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік тәсіл

Аймақтық экономиканы басқару күрделі және көп қырлы проблема болып келеді.Онда ұйымдық, экономикалық, әлеуметтік сұрақтар шырмалады, олардың шешіміне жүйелік әдісті қолдану лайықты. Сондықтан жүйелік талдау аймақты басқаруда әмбебап методология бола алады. Ол барлық сыртқы және ішкі орта құбылыстарын бірлікте қарастыратын ойлау бейнесін қалыптастырады. Соның өзінде аймақты жүйелік басқару барлық құбылыстарды бірыңғай бүтін сияқты қамтуы болжайды, олардың объективті бағалауын, барлық өзгергіштердің есебін, жаңа тенденциялардың болжауын.
Жүйелік талдау әдістері ғылымдарда жиі қолданылады. Рационал емес әрекеттерді қақпалауға арналған, әртүрлі шешімдердің зардаптарын табу мақсатымен процедураларды қолдану жаңалық болып келеді. Мысалы, облыс әкімі қаланың ескі бөлігін бұзуға және жерді жарыс сауда арқылы таңдаулы үйлерді тұрғызуға кәсіпкерлерге беру туралы шешім қабылдады. Бұл микроаудан тұрғындарының митингілеріне әкелді. Жүйенің бөлігі ретіндегі (қаланың) ішкі жүйе бұзылу фактісі көз алдымызда (микроауданның). Бұл жағдайда жүйелік талдауды қолдану даулардан құтылуға немесе болған әрекеттердің зардаптарын азайтуға көмектеседі.

2 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕР МЕН СТАНДАРТТАР


2.1 Ресей федерациясының аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және дамыған елдердің тәжірибесі

Дамыған елдерде жергілікті басқару түрлері және үлгілері. Аймақтық экономика облысындағы мамандар дамыған елдерде жергілікті өзін-өзі басқарудың үш үлгісін белгілейді - англосаксон , француз және араласқан . АҚШ, Ұлыбритания , Канада , Австралия және Жаңа Зеландия үшін бірінші мінездеме, екінші - Франция , Италия , Испания , Бельгия, сонымен қатар латын Америкасы елдерінің қатары үшін, үшінші - Германия және Жапония үшін.
Англосаксондық түр жергілікті органдардың терең автономиясымен және айқын орталыққа бағынудың болмауымен ерекшеленеді, француздық- дамыған орталық өкімет әкімшілігінің жергілікті органдарды бақылауы, аралас-екеуінің де элементтерін үйлестірген. Әрбір елде жергілікті орган түрлерінің әр түрлілігі байқалады . Жергілікті басқару үлгілерінің әрбірін толық қарап шығайық . Англосаксон жүйесі Ұлыбританияда туды . Оның өте маңызды белгісі - сайлаулы органдарға қамқорлық жасаушы үкіметтің өкілетті өкілдерінің орындарында жоқ болуы. Осында жергілікті басқарудың екі сатылы жүйесі орын алады - ел графтықтарға бөлінген, ал графтықтар - төңіректерге . Жүйе негізін графтықтар құрайды , оларға заңмен жергілікті сайлаулы органдарды жүзеге асыра алатын өте маңызды функцияның барлығы берілген . Төңірек, метрополитендіктерден басқа, болмашы функциялармен үлестірілген.

2.2 Ұлыбританияның жергілікті өкімет органдарының жұмыс нәтижелілігін жоғарылатуы

Ұлыбританияның мемлекеттік жүйесі тұрақтылықты және нәтижелілікті демонстрацияласа да, ел үкіметі оның бөлек элементтерін толық жетілдіру мақсатында тұрақты іс-әрекет жасайды.
Мемлекеттік басқару жүйесін жаңарту . 1999 жылғы Ұлыбритания премьер - министрі Тони Блэр « Үкіметті жаңарту » атты Ақ кітапта жарияланған мемлекеттік басқаруды реформалаудың ұзақ уақыттық бағдарламасын ұсынды. Өзгертулердің мәні « азаматтарға және кәсіпкерлікке жақсы өмір істеу» ұранында айтылған болатын. Үкімет реформаның негізгі мақсаттарын анықтады : стратегиялық мақсаттарға бағытталған мемлекеттік саясатты өңдеуге комплексті жақын келуді қамтамасыз ету, қызметтің халық тіршілігіне, қажеттіліктеріне пайдасын жоғарылату, азаматтарға берілетін мемлекеттік қызметтерді жоғары сапаға жеткізу және оларды таратудың нәтижелі механизмін жасау.

2 сурет «Жұмыста басымдық» үлгісі

Қорыта келе, «Жұмыста басымдық» үлгісін қолдану өкіметтің жергілікті органдарына «Жақсы құндылықтар» концепциясын іске асыруға қол жеткізеді. Қоғамдық қызмет көрсеткендегі даму және стратегиялық мақсаттар мүмкіншілігі байланысын күшейтіп, тұтынушыларға назар шоғырландыруға, жақсартуды талап ететін аймақтарды анықтауға, қойылған мақсаттардың орындалуын мінездемелейтін көрсеткіштерді жасауға, ұйым іс-әрекетін мониторингілеуге, жаңартулар мен қызметкерлерді оқытуды қолдауға, өзін-өзі бағалау негізіндегі өзгерістер енгізудегі жауаптылықты жоғарылатуға мүмкіндік береді .
Тұрғындарға қызмет көрсетумен байланысты, оның ішінде жергілікті басқару органының қоғамдық сектор ұйымының жұмысының жоғары сапасы үшін қолдаудың ерекше үлгісі бірегей ұлттық «Хартия белгісі» сыйлығы болып табылады. Ол министрліктер кабинетімен 1992 жылы бектілген және және конкурстық негізде беріледі. Конкурсқа қатысу үшін өз қызметіңнің сапасын бағалайтын 12-беттік форманы толтыру (әдетте осындай процедураға 25-30 күн кетеді).
Бұл мәртебелі сыйлыққа ие болу үшін ұйымдарға іріктеудің үш кезеңінен өту керек. Бірінші кезеңде көрсетілетін қызметтердің 10 критерий бойынша бағалауы өтеді:

2.3 Федеративтік Германия Республикасындағы федерация мен жерлердің өзара әрекеттестігі

Германия өзіндік әрі күрделі жүйесі бар федеративтік мемлекет ретінде танылады. Өздігінен федерация да, жерлер де жарамсыз болып табылады. Мемлекеттің мәнін олардың өзара қарым-қатынасы айқындайды. Федерация мен жерлердің арасындағы байланыс гомогендік (біртекті) ұстанымға негізделген:

3 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ЖАҢА ТҮРЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ


3.1 Қазақстан Республикасында бірлескен басқаруды дамыту проблемалары

Елбасы басқару жүйесі мәселесі бойынша өзінің 2007 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: «Біз бірлескен басқару негізінде мемлекеттік басқарудың сапалы да жаңа моделінің нәтижелілігін, қоғамға есеп беру мен айқындылықты көздейтін жүйеге енуіміз керек. Біз мемлекеттік холдингтердің мүмкіндіктерін белсенді пайдаланып, мемлекеттік–жеке серіктестік негізінде дамудың инфрақұрылымдық механизмін қалыптастырумыз қажет» деді.
Тәуекел факторларының арасында жетекші венчурлық бизнеске – мемлекеттің қолдауы, бизнес-идея, күтілетін кіріс, менеджмент - әлемдік тәжірибеде бірінші кезекке менеджмент жобаларының деңгейін қояды. Елдердің инновациялық дамудың талдауы ғылымның жаңашылдығына, инженерлік ғылымға назар аудару керектігін көрсетеді. Компаниялардың дамуы мен жемісті жұмыс істеуіне ұйымдастырушылық, яғни, менеджментті дамытуды қолға алу қажет. Ол ең алдымен мақсаттылықты, келісімді, технологиялық және құқықтық-экономикалық білімдердің жоғары деңгейін, тәуекелге бара алу мүмкіндігін басқаруды қамтамасыз ету керек. Қазақстанда менеджмент мемлекеттік басқаруда, банк саласында жемісін көріп жатыр. Ал бірлескен сектор, ғылым мен білім беру, денсаулық сақтау салалары туралы оны айтуға болмайды. Бірақ елдегі басқару жүйесіндегі көпке ортақ кемшілік болып бұрынғыдай кеңес үкіметі кезіндегі мысалы, қаржылық-шаруашылық қызмет секілді бағаланып-талдау жұмыстары жүргізілмейді. Қаржылық шығындар жаман менеджменттің салдары. Қазір мысалы көптеген бюджеттік ұйымдарға енгізілген сапалы менеджмент жүйесі, жүйедегі уәжді немесе басқа да факторларға мүлдем назар аудармау салдарынан формалды сипатта жүр. Елбасы басқару жүйесінің мұндай өрескел кемшілігін сынға алды.

3.2 Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар

Тиімсіз мемлекеттік кәсіпорындарға, сондай-ақ мемлекеттің қатысуымен кәсіпорындарға жүргізілген талдау келесі жайттардың бетін ашты.

4 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ НӘТИЖЕЛІЛІГІ МЕН ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ

Әлеуметтік-экономикалық дамудың индикаторы - халықтың тыныс-тіршілігін қамтамасыз етудің маңызды көрсеткіші. Жоспарлы бағыттар шаруашылық басқарудың құралы ретінде пайдалануға болады. Басқарудың макроэкономикалық моделінде көрсеткіштердің негізінде мына жүйеге негізделген ең төмен жиынтық:
-экономикалық дамудың индикаторы - өнімнің өсу қарқыны мен көлемі, өндірістік шығындардың құрылымы (материалдық, еңбекақы төлемі т.б.) пайдалылығы, салық салу ауырлығы, инвестициялық белсенділік;
-әлеуметтік индикаторлар - өнім шығармайтын саланың дамуы деңгейі мен бастау көздерінің динамикасы, жұмыссыздық деңгейін бағалау мен жұмыспен қамту, халықтың нақты және номиналдық табысы және шығындардың құрылымы, халықты әлеуметтік қолдау көрсеткіштері;
-жалпы көрсеткіштер - инфляция факторы мен деңгейін бағалау, шаруашылық субъектілерінің шығындары мен кірістері (тұрғын халық, материалдық қызметтерге жатпайтын сала тауар өндірушілер, аймақтың бюджеттік емес қордың бюджеті, федералдық бюджет), аймақтың әлеуметтік-экономикалық үдерісін экономикалық реттеудің маңызды параметрлері.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі уақытта экономика дифференцияциаланған территориялық даму проблемасымен сипатталады , сол себепті мемлекетке аймақтардың дамуында теңдікті қамтамасыз ету, проблемалы аумақтарды сүйемелдеу , аймақтық бәсекені жөнге салу , әлеуметтік - экономикалық дифференцацияны тегістеу үшін шаралар қабылдау қажет. Осы проблема ел үшін жеткілікті ұзақ уақыт мінездемелі , бірақ осы кезде Қазақстанның экономикалық дамуы нәтижелі аймақтық реформалар қабылдауға рұқсат етеді .
Біршама бос аймақаралық ресурс айналымы бар бірыңғай ауылшаруашылығы кеңістігін сақтауда республика аймақтарының реформаларды өткізу екпінімен айырмашылығын, аймақтық басқару нәтижелілігі , кәсіпкерліктің және нарық инфражүйелерінің дамуын, сыртқы экономикалық қызметті , шетел капиталын тартуды ескеру маңызды .
Біздің көзқарасымыз бойынша, аймақтық басқару құрылған шаруашылық субьектілерінің қарым-қатынасына сәйкес келіп, нарықтың жеке, бірлестік бөліктері талабына сай болып қана қоймай, өзінің қарапайым әрекеттестігімен аймақтық өндірістің экономикалық және әлеуметтік нәтижелілігін жоғарылатудың қажетті өсімін қамтамасыз ететіндей құрылуы тиіс.
Облыстың аймақтық басқару жүйесіне кіретін мінездемесі ретінде аймақтың әлеуметтік және экономикалық жұмыс жасауының талданған ақпараты, сонымен қатар қолданылатын заттық-техникалық, еңбек, қаржы ресурстары, берілген уақыт аралығында басқару процесінде қолданған шығындардың көлемін анықтайтын сандық және сапалық көрсеткіштер болып табылады. Біздің ойымызша, бұл аймақты басқару жүйесі элементтерінің әрекеттестігін дамытудың қажетті шарты болып табылады. Ол пайда болатын алдағы ағымдағы тенденцияны, перспективалы және стратегиялық әлеуметтік - экономикалық дамуды, ресурсты қолдану нәтижелілігін талдауды, өндіріс нәтижелілігін, тұтынылушы ресурстардың экономикалық өсу резервтерін анықтауға мүмкіндік береді.
Бірақ, аймақтық саясатты мінездемелейтін аймақ «дискриминациясы», әлеуметтік көзқараста, азаматтардың мекен-жайы бойынша құқықтарына шек қоюдан құтылу қажеттілігімен ақталуы мүмкін. Сәйкесінше, аймақтық басқару халық табысының, жұмыссыздық деңгейінің, әлеуметтік инфражүйенің, көлік жүйесінің, коммуникация, қоршаған орта жағдайының және т.б. аймақаралық айырмашылығын тегістеуге бағытталуы тиіс.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық құрылымы туралы : Қазақстан Респ. 1993 ж. 8 желт. №2572-XII заңы// ЮРИСТ [Электронды ресурс] : анықтама жүйе / Шығыс-Қазақстандық аймақтық орталық. - Өскемен : Юринфо, 2007.
2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жергілікті басқару : Қазақстан Респ. 2001 ж. 23 қаңт. Заңы №148 // ЮРИСТ [Электронды ресурс] : анықтама жүйе / Шығыс-Қазақстандық аймақтық орталық. - Өскемен : Юринфо, 2007.
3. Айтаханов Е. Қазақстан Республикасының аймақтық дамуының жоспарлау процесстерін басқару проблемалары / Е. Айтаханов // Вестник, Әль-Фараби ат.КазГУ. Сер. экон. - 2002. - №2(30). - б. 12-15.
4. Алдияров С. Қазақстан аймақтарының негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторлары және дамуды жалпы бағалау әдісі / С. Алдияров, К. Кабдуалиева, Л. Елеусиз // Транзиттік экономика. - 2006. - №1. - б. 81-86.
5. Воронин А. Г. Муниципалды шаруашылықты басқару негіздері : оқу құралы/ А. Г Воронин, В. А.Лапин, А. Н. Широков. - М. : Дело, 1998. - 128 б.
6. Шығыс Қазақстан сан бойынша - 2005 : жыл сайынғы стат. жинақ - Өскемен : ШҚО статистика басқармасы, 2005. - 150 б.
7. Бердалиев К. Қазақстан экономикасын басқару негіздері / К. Бердалиев. - Алматы : Экономика, 1998. - 148 б.
8. Шығыс Қазақстан сан бойынша: стат. жинақ - Алматы : Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі, 2006. - 136 б.
9. Гаврилов А. И. Аймақтық экономика және басқару: жоғарғы оқу орынд.оқу құралы / А. И. Гаврилов. - М. : ЮНИТИ - ДАНА, 2002. - 239 б.
10. Гамарник Г. Облыс экономикасын басқару жүйесін жетілдіру / Г. Гамарник, Н.Сердюк // Поиск. - 2002. - №2. - б. 98-100.
11. Гамарник Г. Н. Қазақстан экономикасын басқару : методология, әдістер, іске асыру жолдары : монография / Г. Н. Гамарник. - Алматы : Экономика, 2002. - 281сб.
12. Гранберг А. Аймақтық экономика негіздері : жоғарғы оқу орынд.оқу құралы. / А. Гранберг. - 2-ші басылым. – М. : Мемл. ун-т Экономика жоғарғы мектебі, 2003. - 495 б.
13. Дорогов Н. Аймақтың экономикалық стратегия таңдауын негіздеу / Н.Дорогов // Басқарудың теориясы және практикасының проблемалары. - 1998. - № 3. - б. 18-21.
14. Игнатьева А. В. Басқару жүйелерін зерттеу : жоғарғы оқу орынд.оқу құралы / А. В. Игнатьева, М. М. Максимцов. - М. : Юнити-Дана, 2001. - 184 б.
15. Мамыров Н. К. Қазақстан жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу : оқу құралы / Н. К. Мамыров, Ж. Ихданов. - Алматы : Экономика, 1998. - 284 б.