Предмет: Қазақстан Республикасының тарихы
Тип: Курстық жұмыс
Объем: 60 стр.
|
Закрыть
|
Қазақ шежірелері – тарихи дерек ретінде
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ 17
ҚОРЫТЫНДЫ 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 46
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Тарихи деректану саласында зерттелмеген, әрі өзектілігі артып отырған ғылыми мәселенің бірі қазақ шежірелерімен байланысты. Дала өркениеті тудырған шежіре мәлеметтеріне деректік талдау жасау, көшпелілік болмысқа тән тарихи ой-сана мен тарихи таным өрісін, оның табиғатын және құрамдық бөліктерін, әлеуметтік-мәдени қызметін тануға жол ашады. Тарихи ертегілер, жыр-дастандар, тарихи әңгімелер, аңыз, әпсаналар, қария сөз, шешендік, билер сөзі және басқа да ауызша айтылып, халық жадында сақталған мұралар шежірелік дәстүрді құрайтын ішкі деректерге жатады. Өз кезінде Ш. Уәлиханов, қазақта «бірде-бір мәнді оқиғасы, бірде-бір керемет кісісі туралы айтылмай қалғаны, халық жадында сақталмай қалғаны жоқ», - деп атап өткен [1, 157 б.]. Расында да, қазақ мәдениетінде, төл әдебиетінде үлкен деректік қор бар. Ол деректемелердің тарихи шындықты суреттеудегі ерекшеліктері ғылымда қарастырылмай келді. Қазақ шежірелерінің тарихи мәліметтерін сын көзқарас тұрғысынан тексеру, нақты ғылыми тәсілдермен шындыққа сәйкес келетін ақиқатын анықтау, қажетінше ғылыми айналымға енгізу – мемлекет, ұлт және мәдениет тарихын деректік тұрғыда зерттеуді жаңа деңгейге көтеретін келелі мәселе.
Қазақ тарихын баяндауда шежірелік дерекке молырақ назар аударып, оның мәліметтерін талдап зерттеу – тарихи ізденіс үшін көкейтесті, ғылыми таным үшін маңызды, әрі ұлттық тарихнама тиімділігін арттыратын өзекті сала. Шежіре тақырыбы зерттеушілер үшін жабық болуы, «деректемелік ізденістері шеңберінен тыс калып» келуі, шежіреге сенімсіздікпен қарау әдетінен, таптық теория ұстанымдары салдарынан болған [2, 62 б.]. Шежірелер аз зерттелген дерек түрі және тарих, деректану ғылымдарының дамуына оң ықпал ететін мәселе. Деректерді терең зерттеген ғалым М. Әбусейітова, Қазақстан деректемелерін сыртқы және ішкі деректер деп үлкен екі топқа бөліп қарастырады. «Қазақстан тарихын көрсетуде осы аймақты мекендеген халықтың төлтума деректемелері құнды болып келеді», - дейді [3, 26 б.].
Қазақтың өткен тарихы, тарихи шындығы этнографиялық мектеп қалыптастырған сипаттамалық еңбектер негізінде қарастырылуы ғылыми дәстүрге айналдырылғаны байқалады. Алайда, ХІХ-ХХ ғасырдағы халықтың тұрмысы, шаруашылық-мәдени өмірі туралы жазылған саяхатшылардың этнографиялық сипаттамалық деректерді трафарет іспетті одан ерте ғасырлардағы тарихи жағдайларды суреттеп жазу шындыққа жауап бермейді. Жазба деректердің басым бөлігі сырткөз болып келеді. Сырттан жазылған дерек көздерінде қазақтың ішкі өмірі, рухани құндылықтары туралы тиянақты айтатын мәліметтер жоқ. Ал, қазақта өзінің үлкен тарихи көзқарасы, тарихи дәстүрі, тарихи әдебиеті, тарихи ой жүйесі бар. Оны сақтаған дерек қабаттарын көтеру, және оны тек жариялау ғана емес, сол ішкі дерек топтамалары жеткізіп отырған тарихи фактілерді тәпсірлеу, интерпретация жасау мәселесі өзекті болып тұр.
ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕДЕ – зерттеудің ғылыми өзектілігі, қажеттілігі, құндылығы, зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, деректік негізі мен методологиясы, жаңалығы, тәжірибелік қолданысы айқындалған. Зерттеу бағыты қазақ шежірелерін тарихи дерек көзі ретінде зерделеу талабынан туындап, оның пайда болуы, алғашқы табиғаты, дамуы, деректік мүмкіндіктері, қолдану тиімділігі, өзгеруі, жеке аспектілері мәселелерінен шыққан. Төрт бөлім болып қаралады. Диссертацияның «ШЕЖІРЕ БАСТАУЛАРЫ: ГЕНЕЗИСІ МЕН ДАМУЫ» атты бірінші бөлімі қазақ шежіресінің тарихи-мәдени шығу тегі мен зерттемелік негіздерін тануға арналған. Ерте дәуір туралы шежірелік мәліметтердің Орталық Азия көшпелілеріне қатысты зерттеулерде қолданылу жайы, сипаты, ықпал белгілері, шежірелерді зерделеудегі методология, ізденіс үшін қажет ілімдер, әдістер туралы нақтылы айтылады.
Шежіре табиғаты мен оның құбылыстық ерекшеліктері "шежіре" сөзінің түпкі мән-мағынасынан туындайды. "Шежіре" сөзін жазба дерек қатарында М. Қашқарида кездестіреміз. Ол: «мен бұл кітапты хикмәт сөздер, сежілер, мақал мәтелдер, өлең-жырлар, режез және нәсір секілді әдеби сөздермен безендіріп, мақсұс әліппесі ретімен түзіп шықтым» – деп жазады [33, 31 б.]. Салыстырайық: сежіле (~седжле~седжре) – туркмен халқында; "шежіле~шежіре" – қазақ ортасында; "шежере" – башқұр тілінде; "шаджара" – татарларда; "санжыра" – қырғызда. Түркі халықтарында "жады" деген сөздің мағынасы "сежіле", "седжре", "шежіре" моңғол халықтары ортасында айтылатын "цээжээр", "чээлинджээр дасх", "шээлинжээр" сияқты сөздерімен түптес. Ал қалмақтарда «шастир» дейді. Бұл туралы зерттеуші В. Санчиров былай жазады: «термин Ŝastir – соответствует маньчжурскому улабун, и китайскому чжуань – "повествование, повесть, история, летопись, хроника, биография, мемуары, комментарий"» [34, 22 б.]. Шежірелер табиғаты ауызекі дәстүр ықпалымен қалыптасқан. Мұнда тарихы жинақылық (лаконизм), астарлы сөз (кодтық ұғым), мегзеу (подоплека) үлгіде жиі баяндалады. Осы "шежіре" сөзі, сондай-ақ "шешен" сөзімен түбірлес. Тува тілінде ("чечен") «әдемі, көркем» деген қосымша мағыналары бар. Моңғол, бурят-моңғол, қалмақ тілдерінде "цэцэн", "сэсэ(н)", "цэцэ" сөзінің бұл мағыналары алтай, якут, тува тілдерінде де кездеседі. Қалмақ шежірелерінде Очиртуды Цэцэн хан деп атаған деседі: «Цэцэн хан («Мудрый хан»)» – это его прозвище. Он был старшим сыном Хошутского князя Байбабас батура», - деп жазылады [35, 157 б.]. Моңғол тілінде "сэсэрхүү", сөзі – «ақылымен, тапқырлығымен мақтану» деген мағынада болса, якут тілінде "сäсäннä" – әңгіме айту, әңгімелесу, сөйлесу деген мағынаға ие [36, 221-222 б.].
«Орталық Азия көшпелілері туралы деректердің зерттелуі» атты бірінші тарау екі тараушадан құралған. «Ерте дәуір туралы шежірелік мәліметтер» атты бірінші тараушасы шежіре бастаулары жайлы ізденіс етуге арналған. Шежіренің көшпелілерге тән мәдени құбылыс ретінде қалыптасу мағынасын қамтиды. Мазмұнында мәні аралас құрылымдар мол. Шежірелік мәліметтердің айтушыдан айтушыға, ұрпақтан-ұрпаққа өтіп дамуына қарай көбінесе белгілі бір авторы болмайтыны анық. Көне тарих шежіре мәліметтері өз бойында шежіре бастауларына айналған екі түрлі ықпал сақтайды: дәстүрлі далалық дүниетаным түсініктері және исламдық үлгідегі көне тарих айту, мұсымандық ілім. Шежірелердің алғашқы негіздері ескі сенімдерден (діннен) болған: адамның пайда болуын Адам ата мен Хауа анадан өрбіту, адамның жер бетіндегі тарихын 5-10 мың жылмен шектеу. Бұл екі бастау біртұтас ұғымдық құрылымға айналған. Мұсылмандық концепция, дін ислам мифологиясы шежірелерде басым түседі. Десек те, шежірелердегі тәңірлік дүниетаным белгілері де айрықша көрінеді. «Көнетүркілік салтты, оның наным-сенім, әдет-ғұрып, той-думан, жол-жоба дәстүрлерін, жыр-өлең сипатында жалғасқан тарихи аңыздарын, әртүрлі уақытта өткен жырау жырларын, салтанат пен әуенге деген құштарлығын, халық әдеті мен билердің шешендік өнері мен билік айту өнегесі сияқты парасат, ақыл-ой мұраларын сақтаушылары деп қазақтарды айту қажет» - деп, кезінде Ш. Уәлиханов ескерткен [1, 157].
«Шежірелік деректерді зерттеудің методологиялық негіздері» атты үшінші тараушада зерттеу нысанына қатысты әдістемелік негіз, теориялық алғышарттар, әдістер кешенін құрау мәселесі қаралған. Шежіре мәліметтерін деректанудағы талдау, сұрыптау, салыстыру әдістері мен ғылыми сынама тәсілдері арқылы қарастыру, оны толымды әрі дәйекті зерделеу, мүмкіндіктерін, мазмұнын, мәнін, сыртқы және ішкі қалыптарын ашады. Атап айтқанда, шежірелерді деректану әдістерін қолдану жолымен қарастыру; шежіредегі тарихи фактілер мен тарихнама деректерін өзара саралау; шежірелік таным мен тарихи сана құбылыстарын зерделеу. Бұл баптар зерттеудің методологиялық іргелі негізін айқындайды. Шежірелер болса идеялық сипаты консервативті құбылыстарды құрайды: ескіні дәріптеуге негізделетіні белгілі. Шежіре мұралары ескі дәуір мәтіні болғандықтан, этномәдени тұрғыда оған тән таңба белгілерін тәпсірлеп, шежіре құрамындағы элементтер символдар кешені ретінде қарастырылуы тиіс.
Диссертациялық жұмыстың «ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕЛЕРІН ТАРИХИ ДЕРЕК КӨЗІ РЕТІНДЕ ЗЕРДЕЛЕУ» тақырыбына арналған екінші бөлім үш тараудан құралған. «Қазақтың шежіре деректеріндегі хронологиялық қабаттар» атты бірінші тарауы екі тараушадан құралған.
«Ортағасырлардағы шежірелердің сипаты» атты бірінші тараушада шежірелік деректер қабаты, қалпы, авторлық, сыныптау мәселелері қаралады. Шежіре деректерін талдау ісі жүйелі болу үшін шежірелердің қалыптасқан ортасы жайын ойға алу; авторлары туралы түсінік қалыптастыру; олар қандай мақсат көздеп, нендей міндет атқаруға ниеттенгені туралы ой түю маңызды.
Шежірелерді жиып отыру ортағасырлардан бері ел ортасынан шыққан атақты адамдары айналысқаны осыдан байқалады. Әрине, алдымен бұл тектілерге тән әулеттік әдет. Ш. Уәлиханов еңбектерінде Есім хан, Тәуке хан, Сәмеке мен Әбілмәмбеттің ұрпақтарында сақталғандығы шежірелер туралы айтылады. Шежірелік жазбалар авторлары бар нақты тарихнамалық туынды белгілері болғандықтан, бұларды шежірелік тарихнама ретінде қарастырылуы әбден дұрыс. Әсіресе, Мырза Мұхаммед Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» шығармасының мәні ерекше. Ол қазақ хандары Керей мен Жәнібектің бөлініп көшуі жөнінде тиянақты сөйлеген. Қазақ хандығының құрылуы тек Керей мен Жәнібектің бөлініп көшуіне байланысты айтылады. Нақ сол кезде, яғни XV ғасырдың екінші жартысы мен XVI ғасырдың басында болған тарихи оқиғалардың барысында қазак халқының қазіргі атауы орныққанын байқаймыз. «Тарихи Рашидиде» алғашқы қазақ халқының қазақ-моғол, қазақ-қырғыз, қазақ-өзбек арасының одақтастық және жаугершілік қарым-қатынастар, Моғолстанға ену үшін қазақтар мен моғолдар арасындағы күрес туралы материалдар молынан кездеседі. Шығыс авторларының жоғарыда аталған шығармалары, негізінен ХV-ХVІ ғасырлардағы Қазақстаның саяси тарихы бойынша деректерді қамтиды [3]. Әбілғазы Баһадүр ханның еңбегі ақсүйектердің ата-тегін талдап айтады, ал Қадырғали би Қосымұлы Жалаиридің шежірелер жинағы, Алтын орда, Қырым және қазақ хандарынан мәлімет береді. Рашид ад-диннің "Шежірелер жинағы" (1300-1310) бұл еңбектерге әсер еткен үлгі болып табылады.
«Қожа шежірелері және мұсылмандық тарихнама» атты екінші тараушада шежірелік мәліметтердегі қазақ құрамындағы араб-парсы жұртынан келіп қосылған субэтникалық топтар туралы баяндаулар қарастырылған. Қожалар өзінің тегі туралы жазбаларды сақтаған. Оларды шежіре, көбінесе, насаб деп атаған. «Каждый род сейидов и ходжей имел свою родословную – шаджара, подтверждающую его происхождение от пророка и его сподвижников. Большинство этих родословных были поддельными и значительно более поздними по времени» - деп, Б. Кармышева жазады [44, 152 б.]. Қазақ шежірелері де қожалар туралы тарихи мәліметтерді молынан сақтайды. «Жанарыстың бәйбішесінен туған төрт қожаның бірі Қарақожа. Онан арғын дедік» - деп шежіре мәлімдейді [21]. Қожа ұғымына байланысты көптеген тарихи деректер келтірілсе де, оның тарихи мән-мағынасы жағы талданғаны аз. Жандарбек З. қазақ шежіре деректеріне сүйене отырып, XIV ғ. үш жүздің қалыптасу тарихында қожалар шайхыларының ықпалы туралы айтады [45]. Кейінгі тарихта қожа тұқымдары қазақ руларына да араласа түскен. Шежіре деректерінде 17 қожаның аты қазақтың Орта жүз және Кіші жүз руларының көсемі ретінде көрсетіледі. Нақты: «Қыдырқожа байдан Шеркеш, Ысық, Байбақты, Масқар, Алаша, Таңа, Қызылқұрт, Есентемір, Беріш, Таз, Адай, Жаппас» - дейді шежіре дерегі [46]. Қожалардың генеалогиялық реті туралы қазақ шежірелері мол мәлімет береді. Қожа ортасынан шыққан әйгілі тарихи тұлғалардың деректерінен шежіреде ең алдымен Арыстанбаб пен Қожа Ахмет Йасауи есімдері әйгілі. Қазақ ортасындағы ислам дінінің рухани қазығы болғанын Әзірет Сұлтан айналасында қазақтың қалың қорымы дәлелдейді. Атақты адамдардың көбі, оның ішінде батырлар, билер, хандар мен сұлтандар ұрпақтарына өзін Әзірет Сұлтанға жерлеуді аманат еткенін шежірелер мәлімдейді.
«Қазақ шежірелеріндегі генеалогиялық деректердің ерекшеліктері» атты екінші тарауы үш тараушадан құралған. Бірінші тараушада «Қазақ рулары, ата тегін тарату туралы деректер» қарастырылады.
ҚОРЫТЫНДЫ бөлімінде төмендегідей тұжырымдар жасалған:
1) Шежірелік дәстүр аға буын ұрпақ тарапынан әңгімелеуімен, қарияның айтуыменен жалғасады. Олар, әрине, өзінің жеке, әрі бұрынғы ұрпақтардың маңызды тәжірибесін сақтаған субъектілер. Шежірелік қария санасы тарихи жады арқылы есте сақтаушы басқа субъектілердің айтып сақтаған мәдени қағидаларын, адамның өмірлік тарихи тәжирибе-білімін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған. Шежірелік қасиеттің өзі қария жадында сақталған тарихи білім-тәжірибе деректерін ауызекі күйінде беруде жатыр. Шежіреші сақтаған мәліметтің бұқара халық ортасында таралуы үрдісін байқаған соң, сол тарихи ақпараттың өзіндік қызметі тарихи, танымдық, идеологиялық, болжамдық сипатта болғандығы анық көзге түседі.
2) Шежірелердің жыр, өлең, айтыс, кесте қалыптары, шежірелік әңгімелер, дастандар және сол сияқты сөз нұсқалар, тәмсілдер, «деген екен...» дегендей барлық үлгі-нұсқалар шежірелердің формалары ретінде кездесетін шежірелік мәтіндерден айқындалды. Мұны таспаға жазылған үлгілерінен де көріп, оқылуы мен түсіндірме тәжірибелерін де сараладық. Шежірелер – ауызсөз бен әуен мәдениеті барлық үлгілерін қамтыған адамның интеллект, ес-зерде өнімі, ой-сана қызметі мен әрекеттерінің жемісі екенін ескеру керек. Шежіредегі адамдардың қауымдасуы туралы мәліметтер қоғами-мәдени құбылыстары туралы баяндайтын жиынтық тарих. Мұнда ертегілер, қария сөз (жеке дәстүр ретінде), шежіредегі ұрпақтар буыны мен атақты тұлғалар есімдерін тізімдеп баяндау, бейнесін аңызға айналдыру, атын ұран ету, тарихын, ерлігін жырлау, немесе тәмсіл сөзге айналдыру, батырлығын, өлеңмен әуендету, дастан мен айтысқа қосу, ән мен күйдің ерекше сарынымен баяндау ("Қорқыт", "Ақсақ құлан" т.б.), толғауға салу амалымен тарихи өмір және тұрмыс шындығы туралы ой түю, тасқа таңбалау, бәдізге айналдыру және басқа да жәдігерлеу амалдарымен тарихтың керекті ақпаратын сақтап отыру арқылы, халықты есеңгіретпей, есінен айырмауды мұрат тұтқан нұсқалар бар.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ:
1 Валиханов Ч. Киргизское родословие // Собр. соч. в 5-ти томах. – А., 1985. – Т.2. – С. 148-166.
2 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). – А., 2002. – Т. 3. – 768 б.
3 Әбусейітова М. Түркі және парсы деректемелері // Қазақ тарихы. – 1995. – № 2. – 22-27 бб.
4 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. – А., 1996. – 656 с.; Вельяминов-Зернов В. Исследования о касимовских царях и царевичах. – СПб., 1864. – Ч.2. – 498 с.; Аристов Н. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности // Живая старина. – 1896. – Вып. 3-4. – С. 277–456; Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды и каракиргизов // Живая старина. – СПб. – 1896; Аристов Н. Общее описание Западного Туркестана // Туркестанские ведомости. – 1889. – № 40; Аристов Н. Западный Туркестан в VII столетий по описанию китайского путешественника // Туркестанские ведомости. – 1889. – №№ 38, 39; Харузин Н. К вопросу о происхождении киргизского народа // Этнографическое обозрение. – 1895. - № 3. – Кн. XXVI. – С. 49-92.; Радлов В. Образцы народной литературы тюркских племен. Киргизские наречия. – СПб., 1870. – Ч. ІІІ. – 712 с.; Остроумов Н. Песня – плач по Урманбет-беке // Зап. Вост. отделения Русского археологического общества. – СПб., 1890. – Т. IV. – 464 с. С. 279-289; Нестеров А. Прошлое приаральских степей в преданиях киргизов Казалинского уезда // Зап. Вост. отделения Русского археологического общества. – СПб., 1899. – Т. ХІІ. – С. 095-0105.
5 Марғұлан Ә. Шежіре. Қазақ шежіресі // Қазақ совет энциклопедиясы. – 1978. – Т.12. – 595 б.
6 Потанин Г. Очерки Северо-Западной Монголии. – СПб., 1881. – Вып. 1. – С. 7-8.; Диваев Ә. Шежіре // ҚР БҒМ ОҒК. – № 1289 бума. 1941 ж. – 3 б.; Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. – Т.1. Юридический быт. Ташкент, 1889. – 205 с.; Шангин И. Дневные записки путешествия в степи киргиз-кайсаков Средней Орды 1816 г. – В кн.: Астана. История столицы и края XIV-XIX вв. – Астана, 2006 – 292 с.
7 Бөкейхан Ә. Таңдамалы. – А., 1995. – 478 б.; Дулатұлы М. Қазақ-қырғыздың аты, тегі туралы // Шолпан. 1923. № 3-5; Дулатұлы М. Қазақ-қырғыз тарихы туралы // Қазақ ордасы. – 2003. – № 5-6. – 3-8 бб.; Байтұрсынұлы А. Ақ жол. – А., 1991. – 464 б.;
8 Муканов М. Из исторического прошлого: (родословная племен керей и уак). – А., 1998. – 160 б.; Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. – А., 2000. – 464 б.
9 Березин И.Н. Библиотека восточных историков. – Казань, 1854. – Т.2. Ч.1.; Он же. Татарский летописец, современник Бориса Федоровича Годунова // "Москвитянин". – 1854. - № 24. – Кн. 2. – С. 543-554.; Грумм-Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Исторический очерк этих стран в связи с историей Средней Азии. – Л., 1926. – Т. 2. – 898 с.; Веселовский Н. Киргизский рассказ о русских завоеваниях в Туркестанском крае. – СПб, 1894.; Самойлович А. Хивинская сатира на казак-киргизов. – СПб, 1910.; Вамбери А. Очерки Средней Азии. – М., 1868; Бичурин Н. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – А., 1998. – Т.1. – 390 с.; Кюнер Н. Введение в общую историю народов Центральной и Восточной Азии с древних времен до начала сложения их с новыми европейскими народами. – Владивосток, 1921; Таскин В.С. Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). – М., 1968. – Вып. 1. – 283 с. и др.; Кононов А. Н. Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Гази, хана Хивинского. – М.-Л.: Изд. АН СССР, 1958. – 105 с.; Зайончковский А. Старейшие арабские хадисы о тюрках (VIII-XI вв.) // Тюркологический сборник. – М., 1966. – 276 с.; Акимушкин О. К вопросу о внешнеполитических связях Могольского государства с узбеками и казахми в 30-х гг. XVI в. – 80-х гг. XVII вв. // Палестинский сборник. – 1970. – Вып. 21. (84).
10 Бекмаханов Е. Фольклорные источники о восстании Кенесары Касымова. – В кн.: Бекмаханов Е. Шығармалар жинағы. – Павлодар, 2005. – 266 с.; Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы XIX века. – А., 1947; Вяткин М. Батыр Срым. – А., 1998. – 334 б.; Марғұлан Ә. Мұхаммед-Хайдар – қазақтың тұңғыш тарихшысы // Әдебиет және искусство. – 1941. – № 4; Марғұлан Ә. Найман, керей, өңгіттердің жазулары //Ақиқат. – 1993. – №7 және оның т.б. еңбектері.
11 Материалы по истории казахских ханств /С. Ибрагимов, Н. Мингулов, К. Пищулина, В. Юдин. – А., 1969. – 652 б.; Ибрагимов С. Некоторые данные к истории казахов XV–XVI веков // Изв. АН КазССР. Сер. истор., экон., филос., права. Вып 3. – 1956. С. 107-113.; Мингулов Н. Мухаммед-Хайдар дуглат. – В кн.: Великие ученые Средней Азии и Казахстана (VIII-XIX вв). – А., 1965.; Утемиш хаджи. Чингиз-наме /Факсим., пер., транскр., примеч., иссл. В. Юдина. Коммент. и указ. М. Абусеитовой. – А., 1992. – 296 с.
12 Зуев Ю. «Джами‘ ат-Таварих» Рашид ад-Дина как источник по ранней истории джалаиров // Письменные памятники Востока. Историко-филологические исследования. – М., 1972; Абусеитова М. Казахское ханство во второй половине XVI в. – А., 1985. – 104 с.; Кадырбаев А. Тюрки и иранцы в Китае и Центральной Азии XIII-XIV вв. – А., 1990. – 160 с.; Көмеков Б.Е. Қыпшақ хандығы (ХІ ғасырдың басы – 1219) // Қазақ тарихы. – 1993. – № 1. – 24-29 бб.; Тулибаева Ж. М. Казахстан и Бухарское ханство в XVIII – І-ой пол. XIX века. – А., 2001 – 156 с.; Қинаятұлы З. Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары: ІХ-ХІІ ғасыр. – Астана: Елорда, 2001. – 208 б.; Сыздықов С. Қарлық мемлекетінің тарихы. – А., 2000. – 216 б.; Бейсембиев Т. «Та’рих-и Шахрухи» как исторический источник. – А., 1987. – 200 с.; Қойгелдиев М. Қ. Қосымұлының «Жылнамалар жинағы» мәдениет ескерткіші және тарихи дерек ретінде. // Вопросы истории и историографии культуры Казахстана: сб. ст. – А., 1988.; Келімбетов Н. Жылнама-шежірелер жөнінде бірер сөз // Жұлдыз. – 1985. – №3. – 199-201 бб.; Есмағамбетов К. Батыс деректері мен әдебиеттері Қазақстанның ежелгі тарихы хақында // Қазақ тарихы. – 1996. – № 2. Б. 19-25; Әлімбай Н., Бәзілхан Н. «Қарасай ибн Көшек ибн Айдар Байсал ибн Түкті ибн Жәдікке» арналған екі қолжазба бойтұмар-шежіре туралы. – В кн.: Орталық музей еңбектері: музей ісі, тарих, этнология, фольклортану, антропология, деректану, нумизматика. – А., 2004. – С. 307-330; Омарбеков Т., Ғабжалелов Х. ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы қазақ зиялыларының қазақ шежіресіне көзқарасы // Қазақ шежірелері және ұлттық таным мәселелері. – А., 2005. – 110-114 бб; Кадыртаева М., Жакупова Г. Некоторые основы исторического познания древней и средневековой истории Казахстана // Матер. межд. Бекмахановских чтений. – А., 2004. – С. 360-363; Айтбаева Р. Ауызша тарих айту дәстүрі бойынша XVIII ғ. қазақ қоғамы тарихының негізгі мәселелері /Т.ғ.к. ғыл. дәреж. алу үшін дайынд. дисс. авторефераты. – А., 1992.
13 Персидские и тюркские источники по истории казахского народа в XV-XVIII вв. / Юдин В. Центральная Азия в XIV-XVIII веках глазами востоковеда. – А., 2001. – 384 с.; Султанов Т. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. – А., 2001. – 276 с..
14 Муминов А. Ислам в Центральной Азии: особенности в кочевой среде – В кн.: Урбанизация и номадизм в Центральной Азии: история и проблемы. – А., 2004. – С. 108-116; Муминов А. Деятельность ученых-‘улама’ из Ирана в Золотой Орде // Историко-культурные взаймосвязи Ирана и Дашт-и Кипчака ХІІІ- XVIII вв.: сб.ст. – А., 2004. – 372 с.; Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. – А., 1957.; Ахинжанов С. М. Об этническом составе кипчаков средневекового Казахстана. – В. Кн.: Прошлое Казахстана по археологическим источника. – А., 1976. – С. 81-93.; Көпейұлы М.-Ж. Шығармалары. Қазақ шежіресі. – Павлодар, 2007. – Т.10. – 445 б.; Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. Саяхатнамалар мен тарихи-географиялық еңбектерден таңдамалылар. – А., 2005. – Т.1. – 396 б.; Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. Деректемелер мен мұрағаттық құжаттар. – А., 2006. – Т.3. – 180 б.
15 Пищулина К., Атығай Н. "Тарих-и Рашидидің" тәржімесі туралы // Қазақ тарихы. – 2004. – №4.; Артықбаев Ж. О. Шәкәрім шежіресіне қайта оралсақ // Қазақ тарихы. – 2003. – №2.; Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар: гылыми-зерттеу мақалалар. – А., 1985. – 368 б.; Исмагулов О. Этническая геногеография Казахстана. – А., 1977; Артықбаев Ж. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам. ХVІІІ ғ. – Қарағанды, 1995. – 266 б.; Жакин М. Функциональное значение принципа родства и родовой структуры в этносистеме кочевой цивилизации казахов (по материалам XVIII-XIX вв.) / Дисс. на соиск. ученой степени к.и.н. – Караганды, 2001. – 181 с.
16 Аттокуров С. Қырғыз санжырасы. – Бішкек, 1995. – 216 б.; Қырғыздар: санжыра, тарых, мурас, салт. – Бішкек, 1993. – 624 б.; Зәкиров С. "Қырғыз шежіресі" кітабынан // Жұлдыз. – 1994. – №4. – 117-125 бб.; Әхмәтжанов М. Татар шәжәрәләре.. – Қазан, 1995. – 128 б.; Усманов М. Татарские истрические источники XVII-XVIII вв.: «Сборник летописей», «Дафтар-и Чингиз-наме», «Таварих и Булгария», «Татарские шаджра». – Казань, 1972; Кузеев Р. Г. Родо-племенной состав башкир в XVIII в. // Автореф. дисс. на соиск. к.и.н. – М., 1954 . – 14 с.; Башкирские шежере. Сост., пер. текстов, введ. и комм. Р. Кузеева. – Уфа, 1960; Мәмбетов К. Қарақалпақлар шежиреси. – Нөкис, 1993. – 128 б.; Камалов С. Каракалпаки в XVIII-XIX вв. (к истории взаймоотношения с Россией и среднеазиатскими ханствами). – Ташкент, 1968. – 328 с.; Хамидов Х. Ески қарақалпақ тилиниң жазба естеликтери. – Нөкис, 1985. – 224 б. Дониеров Х. Узбек халкининг шажара ва шевалари. – Тошкент, 1967. – 79 п.; Шаниязов К. К этнической истории узбекского народа (историо-этнографическое исследование на материалах ипчакского компонента). – Ташкент, 1974. – 342 с. 45 Лувсанданзан. Алтын шежіре. /Ауд. А. Мауқара. – А., 1998. – 224 б.; Моңғолдың құпия шежіресі. – Өлгий, 1979. – 224 б.; Нурмухамедов М. Бердах – великий поэт каракалпакского народа. – Ташкент, 1977. – 32 с.; Исин А. Казахское ханство и Ногайская Орда во второй половине XV–XVI в. – А., 2004. – 160 с. и др. работы.
17 Жданко Т. Очерки истории и этнографии каракалпаков. – М., 1950. – 167 с.
18 Рашид-ад Дин. Сборник летописей. – М-Л., 1952. – Т.1. – Кн. 1. – 221 с.; Өтеміс қажы. Шыңғыс нама. – А., 2005. – 400 б.; Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. – А., 1997. – 128 б.; Абуль-Гази-Багадур-Хан. Родословное древо тюрков. - М.-Т.-Б.: Туркестан, 1996. – 544 с.; Шах Махмуд ибн мирза Фазил Чурас. Хроника. – М, 1976; Джамāл ал-Карши. Ал-Мулхакат би-с-сурах. – А., 2005. – Т.1. – 416 с.; Дулати Мухаммед Хайдар. Тарихи-и Рашиди (Рашидова история): перевод с персидского языка. – А., 1999. – 656 с.
19 Көпеев Жүсіп. Қазақтың осы күнгі әңгімесі. – Қазан, 1907. - 24 б.; Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. – А.: Жалын, 1993. – 76 б.
20 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Орынбор, 1911.
21 Халид Қ. Тауарих хамса Шарқи. (Бес тарих). – А., 1992. – 304 б.
22 Наушабай H. Манзұмат қазақия. – Қазан: Кәримовтар, 1903. – 32 б.; Наушабаев Н. Алаш. – Қазан: Кәримовтар, 1910. - 60 б.
23 Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казакского народа. – Ташкент, 1925. – 64 с.
24 Тұрғанбай М. Шежіре // «Абай». – 1918. – № 1-2.
25 ҚР Білім және ғылым министрлігі Әдебиет және өнер институтының текстология жән қолжазбалар бөлімі. Бумалар: №127. 1 дәптер. Шежіре Шариф. – 1890. – 27 б; №127. 1 дәптер. Н. Наушабайұлының шежіресі. – 1890. – 6 б; №127. 1 дәптер. Арғын шежіресі (өлең). – 1910. – 2 б; №191. 2 дәптер. Аталық шежіре. – 1923. – 8 б; №191 . 3 дәптер. Қазақ шежіресі. – 12 б; №342. 3 тізім.. – 2 б.; №350. 2 дәптер. Байұлы туралы мәлімет. – 2 б; №354. 1 дәптер. Самарлық Ғұбайдолла Ахметұлы жырлаған шежіресі. – 1943. – 6 б; №356. 2 дәптер. Үш жүздің шежіресі (өлең). – 1965. – 35 б; №503 . 1 дәптер. Қазақ шежіре. – 1960. – 87 б; №503. 2 дәптер. Шежіре. Таратушысы Байғараев. – 44 б; №588 1 дәптер. Шежірелер. – 1964. – 7 б; №588 . 2 дәптер. Шежіре. – 1911. – 12 б; №670. 11 дәптер. Қазақ шежіресі. – 1960. – 10 б; №676 . 10-11 дәптер. Шежіре. – 1960. – 16 б; №680. 3-4 дәптер. Қазақтың қысқаша шежіресі. – 1936. – 34 б; №687. 6 дәптер. Қазақтың ата-тегі туралы. – 1950. – 13 б; №694. 2 дәптер. Қазақ шежіресі. Т. Қарашаұлы. – 17 б; 739 . 3 дәптер. Қазақ шежіресі. – 1963. – 14б; №781. 14 дәптер. Шежіре (өлең). Таратуш. Шоңбай. – 1932. – 37 б; №870 . Қазақ шежіресі. – 1977. – 740 б.
26 ҚР БҒМ ОҒК, Бумалар: № 152, дәптер № 2. Орта жүз шежіресі. – 1923.– 10 б.; № 184. Қазақтың шығу тегі. – 2 б.; № 198. Қазақтың шығу тегі (аңыз). – 1939. – 1 б.; № 408, Дәптер № 2. Орта жүз шежіресі. – 1946. – 2 б.; № 547. Қазақ шежіресі. – 17 б.; № 547. Қазақтың қалай үш жүз боп аталғаны туралы. – 32 б.; № 547. Орал қария жырлаған шежіре. – 1971. 1-2 бөлім. – 50 б.; № 656. Толебай батыр шежіресі. – 582 б.; № 560. Қазақ шежіресі (өлең). – 1946. – 7 б.; № 687, Дәптер № 3. 1848 жыл әңгімелері. Тезек төре мен Бақтыбай заманы. – 1938. – 6 б.; № 801. Қазақ шежіресі. – 2 б.; № 833. Дәптер № 5. Қазақ рулары. – 1942.– 1 б.; № 849. Дәптер № 1. Сандыбайдың аты ұранға айналғаны туралы. – 1946. – 1 б.; № 850, Дәптер № 4. Адам атадан бергі насаб-нама шежіре (өлең). – 3 б.; № 901. Қазақ шежіресі. – 2 б.; № 1107. Дәптер № 44. Шежірелік тарих. – 2 б.; № 1109. Матайлықтар туралы. – 4 б.; № 1117. Дәптер № 2. Шежіре, рулар аты. – 1947. – 10 б.; № 1132. Дәптер № 9. Үш жүз туралы (өлең). – 1948. – 6 б.; № 1289. Дәптер №3 – Шежіре. – 1941. – 3 б.; № 1289. Дәптер № 3 – Қазақ шежіресі. – 355 б.; № 1447. Дәптер № 1 – Сыр бойындағы қыпшақ рулары. – 1944. – 2 б.; № 1447. Дәптер № 2 – Қоңырат тараулары. – 1944. – 20 б.; № 1611 – Қазақ рулары туралы. – 1959.– 20 б.; № 1680 – Найман шежірелері. Генеалогиялық кестелер. – 1972. І бөлім. – 258 б.; № 1680 – Найман шежірелері. – 1972. ІІ бөлім. – 164 б.; № 1682 – Найман шежірелері. – 1972. 1 бөлім. Найман шежірелері. – 126 б.; № 1682 – Найман бағаналы шежірелері. – 1972. ІІ бөлім. – 53 б.; № 1682 – Нәсіл-нама. Шежіре. – 1972. – 6 б.; № 1682 – Шежірелер. – 1971. – 10 б.; № 1688 – Кіші жүз шежірелері. – 1969. – 137 б.; № 1690 – Қазақ шежірелері. – 1972. – 216 б.; № 1692 – Найман шежірелері. – 1972. – 185 б.; № 1719 – Шекті арғын шежірелері. – 28 б.; № 1719 – Қазақтың түркі қауымынан шығуы туралы // Айкап. – 1911. – № 13. – 14 б.; № 1743, дәптер № 5 – Шежірелер. Қызыл Орда, Жалағаш. – 1975.; № 1743, дәптер № 3 — Исаев Үсен берген Қоңырат – Божбан бұтақтары; № 1760 – Он бесінші ғасырдан бастап сөйленетін қазақ тегі. – 2 б.; № 1760 – Он бесінші ғасырдан бастап сөйленетін қазақ тегі. – 98 б. (фотосы берілген).
27 Қазақ қиссалары. – Бейжин, 1984. – 967 б.; Қазақ аңыз-ертегілері. – Бейжин, 2002. – 947 б.; Қызай шежіресі. – Үрімжі, 1995. – 39 б.; Әбдраманұлы А. Халық данасы – Сары би және Қоңырат руларының шежіресі. – А., 1992. – 92 б.; Бейсінбіұлы Ж. Қазақ шежіресі. – А., 1994. – 160 б.; Ғалыұлы Ж. Шежіре. Тобықты. – Балқаш, 1995. – 73 б.; Ерімбетов М. Қоңырат. – А., 1993.; Ешмұхамбетов С. Суан. Шежіре. – А., 1993. – 140 б.; Суан шежіре. – А., 1993. – 144 б.; Жәнібек Ә. Сандыбай ұрпағының шежіресі // Қазақ батырлары. – 2002. – № 9; Ісләмұлы I. Ж. Алтай шежіресi. – Қарағанды, 1997. – 165 б.; Кәрiбайұлы Е. Қоңырат шежіресi. – А., 1992. – 80 б.; Маданов Х. Кiшi жүздiң шежіресi. – А., 1994. – 168 б.; Меңдалыұлы А. Адай шежіресі. – А., 2002. – 480 б.; Омарұлы М. Шанышқылы шежіресі. – Ташкент, 2000; Омаров М. Арғын ұруларының қысқаша шежіресі. – Қарағанды, 1991. – 42 б.; Өкпенің Кәрімтайы Арғын Мейрам шежіресі. шығарған. – Павлодар, 2001. – 312 б.; Салғараұлы Қ. Хандар кестесі. – А., 1992. – 48 бет.; Сәдібеков З. Қазақ шежіресi. – Ташкент, 1994. – 144 б.; Толыбеков С. Қазақ шежіресi. – А., 1992. – 144 б.; Тұяқбаев Р. Қазақ халқының ұлттық, рулық қалыптасу шежіресі. – Көкшетау, 2003. – 291 б.; Тілеке Ж.М. Шежіре.– Павлодар, 1995. – 368 б.; Татанайұлы А. Тарихи дерек, келелі кеңес. –Үрімжі, 1987. – 204 б.; Садаутегі С., Жүнісова С. Шежіре. – Астана, 2001. – 152 б.; Түлкібайұлы К. Шежіре. – А., 2004. – 174 б. және т.б.
28 Материалы по истории киргиз и Киргизии /В. Ромодин. – М., 1973. – Вып. 1. – 280 с.; Казахско-русские отношения в XVI – XVIII вв.: Сб. док. и матер. – А., 1961. – 575 с.; О почетнейших и влиятельных ордынцах: алфавитные, именные, формулярные и послужные списки. 12 ноября 1827 г. – 9 августа 1917 г. – А., 2006. – Т. VIII. – Ч. 1. – 716 с. Материалы по истории политического строя Казахстана. – А., 1960. – Т. 1. – 441 с.; История Казахстана в персидских источниках. СМИЗО. Извлечения из персидских сочинений, собранные В. Тизенгаузеном и обработанные А. Ромаскевичем и С. Волиным /Отв ред. М.Х. Абусеитова. – А., 2006. – 620 с.; Му‘изз ал-ансаб (Прославляющее генеалогии) /Отв. ред. А. Муминов и др. – А., 2006. – Т. 3. – 672 с.; Абд ал-Кадир ибн Мухаммад-Амин. Маджма‘ ал-ансаб ва-л-ашджар /Отв. ред. А. К. Муминов. – А., 2005. – Т.2. – 692 с.; Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. Деректемелер мен мұрағаттық құжаттар /Базылхан Н., Хинаят З. және т.б. – А., 2006. – Т.3. – 180 б.; Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из арабских сочинений, собраные В. Тизенгаузеном /Б. Кумеков, А. Муминова. – А., 2005. – Т.1. – 711 с.; Русские летописи и официальные материалы XVI – первой трети XVIII вв. о народах Казахстана /Сост. И. Ерофеевой. – А., 2005. – 448 с.;
29 Жандарбек З. «Насаб-нама» нұсқалары және түркі тарихы. – А., 2002. – 168 б.; Жандарбек З. Йасауи жолы және қазақ қоғамы. – А., 2006. – 256 б.
30 Ерофеева И. Родословные казахских ханов и кожа XVIII–XIX вв. (история, историография, источники). – А., 2003. – 178 с.
31 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ): қ. № 345, т. 1, іс 959; ҚР ОММ, қ. 345, т. 1, іс № 490; ҚР ОММ, қ. 338, т. 1, іс № 818; ҚР ОММ, қ. 345, т. 1, іс № 937; ҚР ОММ, қ. 338, т. 1, іс № 518.
32 Журналы и служебные записки дипломата А. Тевкелева по истории и этнографии Казахстана (1731-1759 гг.). – А., 2005. – 484 с.; Абылай хан. Өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар мен материалдардың жинағы /З. Тайшыбай. – Петропавл, 2005. – 477 б.
33 Қашқари Махмұт. Түрік тілінің сөздігі. – А., 1997. – Т.1.– 591 б.
34 Санчиров В. «Илэтхэл шастир» как исторический источник по истории ойратов. – М.: Наука, 1990. – 137 с.
35 Норбо Ш. Зая-Пандита: материалы к биографии. – Элиста, 1999. – 335 с.
36 Радлов В. Обзоры народной литературы тюркских племен живущих в Южной Сибири и Джунгарской степи. – СПб, 1866. – Ч. 1. – 420 с.
37 Марғұлан Ә. Ең ескі дәуірдегі халықтың аңыздары. //Жұлдыз. – 1983. – №5. – 170-178 б.
38 Hudson, Alfred E. Kazak social structure. – London: Humpfrey Milford, Oxford University Press, 1938. – 109 p.; Krader, Lawrence. Social of the Mongol-Turkic pastoral nomads. Indiana University Publication, 1963. Uralic and Altaic Series. – Vol. 20. Printed in the Netherlands. – 411 р.; Vansina, Jan. Oral Tradition as History. – London: James Currey, 1985. – 247 p.; Су Бйхай. Қазақ мәдениетінің тарихы. – Үрімжі, 2005. – 857 б.
39 Ирмуханов Б. Усунь и этногенез казахского народа. – А., 2006. – 124 с.
40 Reichl, Karl. Ritual aspects of the performance of epic // Journal Historical Pragmatics. Special Issue. Ritual Language Behaviour. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2003. Vol. 4. № 2. pp. 249-267. P. 261. (өзімнің тәржімелеуімше); Reichl, Karl. Singing the Past: Turkic and Medieval Heroic Poetry. – Ithaca and London: Cornell University Press, 2000. – 221 p.
41 фон Кюгельген Анке. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII-XIX вв.) – А., 2004. – 516 с.; Бабаджанов Б., Муминова А., Фон Кюгельген. Диспуты мусульманских религиозных авторитетов в Центральной Азии в ХХ веке. – А., 2007. – 272 с.; Манакиб-и Дукчи Ишан (Аноним жития Дукчи Ишана – предводителя Андижанского восстания 1898 года) / Пер. с араб., введение и комментарий Б. Бабаджанова. – А., 2004. – 398 с.
42 DeWees D. Islamization and Native Religion ine the Golden Horde. Baba Tuekles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition. University Park& the Pensilvania State University Press, 1947
43 Қайдар Ә. Қаңлы (тарихи шежіре). – А.: «Дайк-Пресс», 2004. – 610 б.
44 Кармышева Б. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана (по этнографическим данным). – М., 1976. – 323 с.
45 Жандарбек З. Йасавийа и этническая история населения Дешт-и Кипчака (по материалам казахских шеджере) – В. кн.: Подвижники ислама. – М., 2003. – С. 326-335.
46 Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Әдебиет және өнер институты, 680 бума. 3-4 дәптер. Қазақтың қысқаша шежіресі. – 1936.; Саттарұлы С. Қожалар шежіресі жайында // Қазақ шежірелері және ұлттық таным мәселелері. – А., 2005. – 167 б.
47 Көпейұлы М.Ж. Шығармалары. – Павлодар, 2006. – Т.9. – 366 б.
48 Торланбаева К. Катун и соправление (к вопросу о соправлении и его истоках) // Историко-культурные взаймосвязи Ирана и Дашт-и Кипчака ХІІІ- XVIII вв.: сб. ст.. – А., 2004. – 372 с.
49 Шынай Р. Ата-баба тарихы. Шежіре. – Баян-Өлке, 1991. – 63 б.
50 Жақсыбайұлы Т. Шежіре. Қаракесек руына жататын Сарым еліндегі Өтеміс – Тоқсан ұрпақтарынан тарайтын Тоқсары, Құлық, Құлсары, Қожақұл ұрпақтарының шежіресі. Екінші кітап. – Қарағанды, 1999. – 356 б.
51 Көпейұлы М.Ж. Иманғали Мәненұлы қолжазбасынан.
52 Әбілев А., Артықбаев Ж. ХІХ ғасырдағы ұлттық тарихтану дәстүрі // ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамы: мақал. жин. – Қарағанды: ҚарМУ, 1992. – 178 б.
53 Мұқанов С. Жарқын жұлдыздар. – А., 1964. – 352 б.
54 Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: «Ғылым», 1977. – Т.2.
55 Бөкейхан Ә. Қазақтың тарихы // Қазақ. – 1913.
56 Досмұхамедұлы Х. Аламан. – А., 1991. – 176 б.
57 ҚР БҒМ ӘӨИ № 83 бума.
58 Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. – А.-М., 1995. – 320 с.
59 Әлімбай Н. Дәстүрлі қазақ қоғамын зерттеудің ілкімді принциптері жөнінде қысқаша номадологиялық дискурс, немесе жалпытеориялық проекция // Евразийский ежегодник. – Астана, 2005. – 157-187 бб.
60 ҚР ОҒК, 901 бума Мағзұм Ахметов. Тарихи әңгіме. – 33 б.
61 Үш қиян //Мұрат ақынның сөздері. – Ташкент, 1924. – 15 б.
РЕЗЮМЕ
Казахское шежире – как исторический источник
Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук по специальности 07.00.09 – Источниковедение, историография и методы исторического исследования
Диссертационное исследование является первым в казахстанской историографии научным исследованием, в котором комплексно и всесторонне, с современных концептуальных позиций рассматривается комплекс источников, известных в науке под названием «казахское шежире».
Объектом исследования является казахское шежире. Понятие «шежире» означает «родословная», «память», «генеалогия». В силу народных традиций у казахов было принято чтить историческую память, передавать историко-генеалогические знания из поколения в поколение. Шежире бытовало устно в виде семейной истории и генеалогии. В XV-XVI вв. и в более позднее время материалы шежире были зафиксированы в письменной форме.
Научная новизна исследования заключается в том, что впервые предпринят целенаправленный и комплексный источниковедческий анализ сведений шежире. Слабая разработанность данной проблемы, но при этом наличие богатых, но малоизученных исторических сведений в шежире свидетельствует об актуальности диссертационного исследования.
Цель диссертации: исследовать казахское шежире в качестве исторического источника. Задачи исследования: сбор образцов шежире и ознакомление с рукописными фондами; разработка научного подхода и определение методологических основ исследования; изучение формирования традиции шежире; классификация по видам и анализ их содержания; выявление форм бытования, значения, функции, авторства и времени происхождения шежире, а также интерпретация их сведений.
Источниковую базу исследования составили фонды казахского шежире, которые хранятся в отделе редких изданий и рукописей Центральной научной библиотеки (из них нами изучены 32 рукописи), в отделе текстологии Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (21 рукопись), а также в частных семейных архивах. По своему происхождению казахское шежире относится к разряду внутренних источников в форме народных генеалогий, фольклора, сказок. Хронологические рамки исследования – вторая половина XV в. – по настоящее время.
Методология исследования построена на историко-антропологическом, герменевтическом, феноменологическом подходах изучения объекта.
В диссертационной работе сформулированы следующие выводы и основные положения, выносимые на защиту:
- казахское шежире имеет ранние истоки; его формирование происходило в условиях самобытного развития кочевнической культуры Евразии как традиция устной истории и генеалогии. Как этнокультурное наследие шежире представляет собой своеобразный корпус исторического сознания и памяти, сформированная под влиянием различных событий исторических эпох. В шежире содержатся сведения по разным хронологическим пластам истории в виде этногенетических преданий и религиозных мифов (рауаяты, хикая и др.), истории о генеалогическом происхождении, героических сказаний народа, биографий выдающихся личностей.
- историческая реальность в шежире чаще всего отражалась ирреально, а познание мира происходило согласно мифологии и религии; о ранней истории Евразии шежире сообщают сведения в виде тюркских преданий о своем происхождении, а с принятием ислама, древняя история в шежире строится чаще на мусульманских мифах о возникновении человечества, а возведение предков казахского народа к фигуре сподвижника пророка Мухаммеда, является характерной чертой такого рода генеалогии; как традиционный источник, шежире содержит много сведений о божественной сущности власти, о сакральности личности, территории, эпохи, традиций.
- материалы шежире содержат в себе сведения о генеалогии в виде рассказов, списков, схем, которые дают информацию о характере системы родства и свойства у казахов, казахских родах и племенах и субэтнических группах, а также известных исторических личностях народа. Особенностью казахской генеалогической традиции является счет поколений и родства по мужской линиии, однако исследование показывает, что в генеалогических преданиях не мало внимания уделяется и сведениям по женским персоналиям;
- казахское шежире имеет определенную идейную сущность, служившая функционированию традиционных институтов, сохранению культурной самобытности. В основном данные шежире несут в себе информацию о происхождении человека, общин, сообществ (этнических групп, родов, племен); по поводу сущности политической власти (каганов, ханов, султанов), духовной элиты (қожа, сопы, бақсы) и народной элиты (би, батыр, ақсақал), структур (хандық, ру, ел, жұрт); традиции (культов, верования, религии, обрядов, общин);
- шежире доносит до нас традиционную форму исторического сознания, фрагменты исторической памяти различных исторических эпох. сведения шежире в известной мере субъективны, потому что при изучении шежире чаще всего мы сталкиваемся с видением автора, его личной интерпретацией события и факта. Шежире как специфический вид источника требует выработки адекватных методов их интрепретации, поскольку феномены, имеющие ирреальную природу, могут быть постигнуты ирреальным способом.
Практическая ценность исследования казахского шежире в качестве исторического источника обусловлена важностью внедрения в научный оборот новых материалов по отечественной истории, разработки курсов по источниковедению, историографии и вспомогательных исторических дисциплин для студентов исторических факультетов.
