Для Казахстана

КІРІСПЕ
Қазіргі кездегі Қазақстан экономикасында кәсіпорындардың капиталы маңызды экономикалық категория ретінде қарастырылып, бухгалтерлік есептің салыстырмалы түрде алғандағы жаңа объектілерінің бірі болып отыр. Кәсіпорынның меншікті капиталының негізін оның құрылтай құжаттарында тіркелген жарғылық капиталы құрайды. Жарғылық капитал кез келген заңды тұлғаның өз қызметін жүзеге асыруындағы қажетті шарттардың бірі болып табылады.
Бүгінгі таңда шет елдік компаниялармен бірлесіп өз қызметін жүзеге асыратын отандақ кәсіпорындардың басшылары мен басқарушылары өз есептемелерінің халықаралық стандарттарға сай құрылуына деген қажеттілікті мойындап отыр. Бухгалтерлік есеп пен есептемелердің стандарттарын жасау және оны енгізу жұмыстары экономикасы дамыған өркениетті мемлекеттердің барлығында жүзеге асырылуда. Стандартты енгізу көптеген факторлардың әсеріне тәуелді болып, бірқатар проблемалар туындатуда. Ұлттық стандарттарды жасау мен оны отандық тәжірибеде қолданудың негізгі үйлестірушісі Халықаралық Бухгалтерлік Стандарттарын енгізумен айналысатын Комитет болып табылады (ҚЕХСК).

Берілген курстық жұмыстың негізгі мақсаты - сауда кәсіпорынның өнімді өткізумен байланысты шығындарының бухгалтерлік есебін кәсіпорын тұрғысынан зерттеу және оның тиімді жолдарын қарастырып, тиімді ұсыныстар жасау.
Зерттеу барысында берілген мақсаттарға жету үшін келесілерді қарастыру қажет:
- өндіріс және сату бойынша шығындардың бухгалтерлік есебін реттейтін бастапқы нормативтерге талдау жасау;
- өнімді өткізумен байланысты шығындардың құрамын карастыру;
- ондағы бухгалтерлік есептік реттілігі мен өнімнің өзіндік құрамын талдау;
- өнімді өндірумен және өткізумен байланысты операцияларға талдау жасау;
- зерттелетін кәсіпорынға қысқаша сипаттама беріледі және сауда
операцияларының аудиті жүргізіледі.

1 САУДАДАҒЫ САТЫП АЛЫНҒАН ТАУАРЛАРДЫ ӨТКІЗУДІҢ ЕСЕБІ МЕН БАҒАЛАНУЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1 Саудадағы сатып алынған тауарларды өткізудің жалпы сипаттамасы
Өнiм өндiрушi кәсiпорындардың өндiрiлген өнiмдердi сату жөнiндегi операциялар жиынтығы әткізу процесi болып табылады. Өндiрiлген өнiм басқа кәсiпорындарға сатылады, ал сатып алушы кәсiпорын өндiрушi кәсiпорынға тиiстi баға бойынша ақшасын төлейдi. Нарық экономикасына байланысты бағаның көптеген түрлерi қолданылады. Сондықтан да сатып берушi мен сатып алушылар арасында екi жаққа да ұтымды келiсiм-шарт жасалынып, осы шарттағы шаралар бойынша сату процесi iске асырылады. Келiсiм-шарттың баптарында сатылған өнiмнiң көлемi, мерзiмi, бағасы, есеп айырысудың түрi, шарт бұзушыларға қолданылатын шара, т.с.с. көрсеткiштер болады.
Дайын өнiмдер арнайы жоспарға және мерзiм бойынша келiсiм-шартпен қамтамасыз етiлген шараларға сай сатылады. Сату процесiнiң бастапқы кезеңi дайын өнiмдердi сатып алушыға қарай жөнелтiп, тиеп жiберген уақыттан басталады. Дайын өнiмдердi сатуға жiберiлген мерзiмнен, бұл өнiмдер үшiн төленетiн қаражаттарының уақыты бiрдей кезеңге сай келмейдi. Сондықтан сатушы кәсiпорынға сатып алушы кәсiпорындық ақша қаражаты келiп түскенге дейiн жөнелтiлген өнiмдердi өндiрушi кәсiпорындардың меншiгi ретiнде есепте тұрады. Ол үшiн бухгалтерлiк есеп шотында «Жөнелтiлген тауарлар, орындалған жұмыстар мен қызметтер» деп аталатын арнайы шот берiлген.

1.2 Тауар қорлары, оларды жіктеу және бағалау
Тауарларды өндіру мен жеткізуде бір қалыптылық жоқ жағдайында үзіліссіз сауданы қамтамасыз ету үшін сауда мекемелері мен кәсіпорындарында қажетті тауар қорлары болуы қажет.
«Тауарлы-материалдық қорларды есепке алу» атты 7-бухгалтерлік есеп стандартына (БЕС) сэйкес сшдадагы тауарлык-материалдың қорлары - бұл мекеменің қызмет көрсету барысында сатуға арналған дайын өнім, тауарлар түріндегі активтер, соның ішінде жолдағы тауарлар.
Тауар қорлары - бұл соңғы тұтынушыға сатылған кезге дейінгі рыноктағы (айналым саласындығы) қоғамдық өнімнің бөлігі. Тауар қорларының міндеті - бұл толассыз өндіріске және үзіліссіз өткізуге кепіл болу. Олардың өндірістік қорлармен салыстырғанда, өз мәнісі бойынша маңызды айырмашылығы олардың жұмсалуы біршама өзгеше күтпегендей болады.

«ФИФО» әдісі - бірінші жеткізілген қорлар бағасы бойынша бағалау әдісі. Сондықтан бұл әдіс бірінші жеткізілген тауарлардың (партиямен) өзіндік құнын бірінші болып сатылған (бірінші кезекте) тауарларға жаткызылуы тиіс деп болжайды. Мерзім (ай) аяғындағы тауар қорларының өзіндік құны соңғы жеткізілген тауарлардың (партияның) өзіндік құнымен бағаланады, ал сатылған тауарлар тым ертерек жеткізілген тауарлармен (партиямен) ара катынаста болады. Біздің мысалда айкындауға болады, 2006 жылғы 1-ші желтоқсанда тауар қорларының қалдығы 720 бірлік мөлшері 350 бірлік соңы жеткізілу (партия) (29.11.02) бағасы 243 тенге бірлік үшін сомасы 85 050 тенгеге; 330 бірлік үшінші жеткізілу (партия) (24.11.02) бағасы 236 тенге бірлік үшін, сомасы 77 880 тенгеге және 290 бірлік екінші жеткізілуден (партия) (15.11.02) бағасы 230 тенге бірлік үшін, сомасы 66 700 тенгеден құралады, нәтижесінде тауар қорларының қалдығы 720 бірлік мөлшері барлығы. 229 550 тенгеге (85 050+77 800+66 700) бағаланады. Сауда кәсіпорнында жалпы сомасы 498 880 тенгеге (199 500+299 380) тауар болғандықтан, қараша айында сатылған 1510 бірлік (2230-720) мөлшеріндегі тауарлардың өзіндік құны 269 330 тенгеге (498 880-229 550) бағаланады.
«ЛИФО» әдісі - соңғы жеткізілген қорлар бағасы бойынша бағалау әдісі. Сондықтан бұл әдіс соңғы жеткізілумен алынған тауарлардың (партияның) өзіндік құны бірінші болып (бірінші кезекте) сатылған тауарлардың құнын анықтау үшін пайдалануды ұсынады, ал есеп беру мерзімінің (айдың) аяғындағы тауар қорларының өзіндік құны бірінші болып сатып алынған тауарлардың өзіндік құны негізінде анықталады. Біздің мысалда 2006 жылғы қараша айының аяғында 720 бірлік мөлшеріндегі тауар қорларының қалдығы 2006 жылғы қараша айының басында тауар қалдығының бағасы (210 тенге) бойынша бағаланады да, 151 200 тенгені құрайды. Сауда кәсіпорнында жалпы сомасы 498 880 тенге (99 500+299 380) болғандықтан, қараша айында сатылған 1510 бірлік (2 223-720) мөлшеріндегі тауарлардың өзіндік құны 347 680 тенгеге (498 880-153 200) бағаланады.

Тауар қорларын бағалаудың жоғарғыда қаралған әдістері қолданғандағы алынған нәтижелерін салыстыру үшін 2-ші кестесін құрамыз.
Кесте 1 - Тауар қорларын бағалаудың әртүрлі әдістерімен есептелген нәтижелері

2 САУДАДАҒЫ БАСҚА ДА ТАУАРЛЫ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Бартерлі операциялардың синтетикалық және аналитикалық есебі және құжат айналымы
Ақшасыз тауардан тауарға меншік құқығымен бірге берілетін (ауысатын) тауар айырбастау операциясын бартерлік мәміле деп түсінеміз.
Бартерлік операциясының кезінде жасалған мәміле бойынша табысы алынған тауар сатылған құны бойынша бағаланады және танылады (бартерлік тәртіпте алынған тауардың сомасы 200 000 теңге тұрған, енді осы айырбасталынып алынған тауардың құны 250 000 теңгеге бағаланған және оны сол бағаға сату мүмкіндігі тусын делік, онда 250 000 теңге табыс ретінде танылады). Дегенмен де, бартерлік операциялардан түсетін табысты анықтау оңайға түспейді; және оларды барынша дәл есептеу мүмкін емес, онда бартерлік тәртіпте алынған тауардың сомасы, яғни 200 000 теңге табыс ретінде танылады. Енді біз бартерлік мәміле бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясын карастырып көрейік.

2.2 Комиссиондық бастамада тауар сату операцияларының есебі және құжат айналымы
Комиссиондық дүкендер, әдетте, жеке тұлғалардан комиссиялық жағдайда алынған тауарларды сатумен айналысады. Бұл кезде комитент пен комиссионерлердің арасында комиссиондық келісім-шарт жасалынады. мүлікті комиссияға қабылдау кезінде еткізуші жеке төл құжатын ұсынады. Егер азамат жеке еңбек қызметімен шұғылданатын болса, онда төлкұжатпен бірге патентін де ұсынады. Комиссияға өткізілген мүліктің бағасы өткізушімен келісіп жасалынады.

2.3 Консигнацияға берілетін тауарларды сатудың синтетикалық және аналитикалық есебі және құжат айналымы
Өнімді өткізу кезінде консигнациялық негізде есепке алу (консигнантта өткізу бойынша операциялар). Өндірілген өнімді өткізуді жеделдету мақсатында, кәсіпорын олар өздері өндірген өнімді консиганциялық негізде өткізуді қолданады. Қазақстан республикасында өндірілмейтін немес аз көлемде өндірілетін немесе төменгі сапада өндірілетін тауарларды импоттарушы-кәсіпорындармен консигнациялық негіздегі сауданың мәні зор. Консиганция - тауарларды комиссиялық сату формасы, онда олардың иелері (консигнант) комиссионерге (консигнаторға) сату үшін комиссионердің қоймасынан береді. Консигнант - комиссионер арқылы сатылатын тауардың иесі.

Консигнациялық негізде өнімді өткізу операцияларын есепке алу үшін 1320 «Дайын өнім » шотына келесі субшоттар ашылады:
1320 «Дайын өнім», онда өткізуге арналаған, қомада сақталған, дайын өнім, Консиганцияға берілген дайын өнім», онда оны өткізуге дейін босату бағасы бойынша консигнацияға берілетін дайын өнім, консиганцияға берілген дайын өнім бағасына үстеме»,консигнацияға берілген дайын өнім бағасындағы қосылға құн салығы, консигнацияға берілген дайын өнімнің үстеме бағасы есепке алынады. Нәтижесінде консигнацияға берілген дайын өнімінң бағасы үстеме сомасына көтеріледі.

3 САУДАДАҒЫ БАСҚА ДА ТАУАРЛЫ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Шаруашылық субъектісінің жүйеде бухгалтерлік есепті реформалау қаржылық есепте келтірілген және барынша жоғары экономикалық пайда алу үшін тиімді пайдаланылатын талданатын ақпараттың айқындылығын, шынайылығын және толықтығын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Сонымен қатар бухгалтерлік есептегі жаңадан енгізу экономиканың ашықтығына және траспаренттігіне әкеледі, мұның өзі уақыт талабы. Экономиканың ашықтығы жайында ішкі жалпы өнімдегі экспорттың үлесі немесе басқа статистикалық қатынастар бойынша ғана емес, сонымен қатар осы экономика туралы деректердің оны қажет ететіндер үшін қаншалықты қол жетерліктей болуына және осы деректер сапасының қаншалықты жоғары болуына байланысты да айтылады. Компанияның қызметі туралы қаржылық ақпараттың айқындылығының өзі Қазақстан Республикасына солардың инвестициялар ағынының көбеюі өндірісті дамытуға, сонымен бірге жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік беретін шетелдік инвесторларды тартады. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына барынша жақындау қазақстандық кәсіпорындардың шетелдік компаниялармен халықаралық аренада бәсекелесуіне, ал бухгалтерлік қызмет саласы қызметкерлерінің шетелдік кәсіпорындарға жұмысқа орналасуына мүмкіндік береді. Осының бәрі Қазақстан Республикасы азаматтарының әлеуметтік қамтамасыз етілуінің және әл-ауқаты өсуінің нәтижесі ретінде елдің экономикалық өркендеуіне жол ашады.

Өндіріс процесінде еңбек құралдарымен қатар өндірістік босалқы қорлар, еңбек заттары ретінде қатысады. Еңбек құралдарынан айырмашылығы, еңбек заттары өндіріс процесіне бір – ақ рет қатысады және олардың құнын өндірілетін өнімнің материалдық негізін құрай отырып, оның өзіндік құнына кіреді.
1330 — «Тауарлар», онда сатып алынған және қайта сатуға сақталған тауарлардың қозғаласына байланысты операциялар көрсетіледі;

ҚОРЫТЫНДЫ
Жүргізілген зерттеу нәтижелері бойынша мынадай қорытынды жасауға болады. Дайын өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) сатумен байланысты кәсіпорын шығыстарын: кәсіпорын қоймаларындағы өнім ыдыстарына және өнімді байланысты, өнім ыдысқа салынбай және буып-түйілмей босатылуы да мүмкін немесе қоймаға көрсетілген өнімнің өзіндік құнының қүрамында ыдыс қүнының енгізілуі де мүмкін. Егер өнімді ыдысқа салу өнімді қоймаға тапсыруға дейін өндіріс технологиясына
Сәйкес жүзеге асырылса, ыдыстардың құнының өнімнің өндірістік өзіндік қтнына енгізеді, өнімді жөнелтілетін станцияға тасымалдау, оны көлік құралдарына арту бойынша жұмсалатын шығындар; комиссиялық алымдар немесе жасасқан шарттар бойынша өткізуші ұйымдарға өнімді өткізгені үшін төленетін шығындар; өнімді өткізетін жерлерде сақтауға арналған қоймалардың күтіп ұсталынуы; сатушылардың және басқа да қызметкерлердің еңбекақысы мен аударысдары; өткізушіге және басқа да делдалдың үйымдарға төленетін комиссиялық алымдар; өнімді сатуға байланысты басқа да шығындар жатады. Сату шығындары өнімнің өзіндік құнына кіретін болғандыңтан, кәсіпорын өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
1. Закон Республики Казахстан от 28 февраля 2007 года № 234-III «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности», "Казахстанская правда" от 13 марта 2007 года N 38 (25283).
2. О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам бухгалтерского учета и финансовой отчетности, Закон Республики Казахстан от 28 февраля 2007 года N 235, "Казахстанская правда" от 13 марта 2007 года N 38 (25283).
3. Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан на 2007 – 13101 годы от «25» декабря 2006 года №1284.
4. Стандарты бухгалтерского учета Республики Казахстан. Постановление Национальной Комиссии РК по бухгалтерскому учету от 13 ноября 1996 г. № 3.
5. Методические указания к стандартам бухгалтерского учета. Приказ Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита Министерства финансов РК от 21мая 1997 г.№7.
6. Генеральный план счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов. Постановление Национальной Комиссии РК по бухгалтерскому учету от 18 ноября 1996 г. № 6.
7. Инструкция по применению Генерального плана счетов бухучета финансово- хозяйственной деятельности субъектов.
8. Об учете расходов по реализации товаров (работ, услуг) Ж. «Бюллетень бухгалтера» № 45 (187) 2007 г., с.10.
9. Безруких П. С. Бухгалтерский учет. - М.: Бухгалтерский учет, 1994.
10. Ержанов М.С. Первичный учет на промышленном предприятии, М. Финансы и статистика, 1999 г.
11. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003г.). – А. : Ержанов и К, 2003.
12. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии.- А. : Центраудит- Казахстан 2002.
13. Международные стандарты финансовой отчетности КМСФО/Пер. В.И. Тарусина/Ред. коллегия: А.С. Бакаев, Л.В. Горбатова, Т.Б. Крылов и др. – М., 1998.
14. Баймұханова С. Б., Балапанова Ә. Ж. Бухгалтерлік есеп.-А. : Қазақ университеті, 2002.
15. Баймұханова С.Б. Бухгалтерский учет хозяйствующих субьектов. – А. : Ценные бумаги, 2002.
16. Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет расходов периода предприятий торговли. Алматы, «Экономика» 1998 г.
17. Радостовец В. К., Радостовец В. В. Бухгалтерский учет на предприятии издание дополнительное, A: Центраудит-Казахстан ,2002-727с.
18. Бабаев С. А. , Ержанова С. Ж. Организация учета нематериальных активов: Учебно-методическое пособие.- А.: Каржы-Каражат ,1994-32с.
19. Радостовец В. К, Продан Л. Г. Бухгалтерский учет в основных отраслях народного хозяйства: Учебник.-3-е Издание переработанное и дополненное , 1989-428с.
20. Радостовец В. К Бухгалтерский учет предприятии/ Радостовец В. К В.В., Шмидт О.И. -2-Е издание дополнительное переработанное А.: Центраудит-Казахстан ,1998-0с..
21. Радостовец В. К. Финансовый и управленческий учет на предприятии А.:Центраудит- ,1997.
22. Радостовец В. К, Ғабдуллин Т. Ғ. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.-3-Бас.,Өңделіп толықтырылған..А.: Қазақстан-Аудит орталығы ,2002-656.