Предмет: Қазақстан Республикасының тарихы
Тип: Баяндама
Объем: 34 стр.
|
Закрыть
|
Қазақстандағы ғылыми кітаптар басылымының тарихы (ХХ ғ. 20–40 жж.)
МАЗМҰНЫ
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 3
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 26
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Тақырыптың өзектілігі. Кітап мұрасы дүние жүзі халықтарының көпғасырлық мәдениеті мен тарихын, тілі, дәстүрі мен әдет-ғұрпын бейнелеп қана қоймай, ұжымдық естеліктің басты бөлігі болып есептеледі. Осы асыл мұраларға байланысты біз бүгін көп қырлы көп ғасырлық дүние жүзілік өркениеттің даму тарихын терең зерттеп, барлық адамзаттың пайдаланған таптырмас тәжірибесін пайдалана аламыз.
Диссертациялық жұмыста ХХ ғ. 20-40-жж. Қазақстандағы ғылыми кітаптар басылымының тарихы зерттелген. Қазақстандағы ғылыми кітаптардың тарихы отандық тарихымыздың ақтаңдақ беттерін ашуға көмектеседі, өйткені ол еңбектердің көпшілігіне кезінде оқуға тиым салынған. Қазіргі кезде «құлыпталған» ғылыми мұраларды зерттеп, талдауға қол жеткізілгендіктен, сол кездегі баспа ісінің ғылыми бағыттарын айқындауға да мүмкіндік туғаны көрсетіледі. Бұған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы және басқа да шаралар куә.
ХХІ ғасырда білімі мен ғылымын дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Ұлттық тарихымыз қайта өрлеп, өркениетті елдердің қатарына жетуге бетбұрыс жасап, экономикада сындарлы жылдарда әр түрлі сатылардан өткен соң, ғылымның бір міндеті Қазақстан тарихын белгілі бір жүйеге келтіру. Қазақстанның қазіргі кездегі әлемдік бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру Стратегиясында бәсекеге қабілетті болу үшін елдің ғылымы мен білімі жоғары деңгейде болу қажеттігі көрсетілген. Ғылымның негізі – кітапта. Сондықтан ғылыми кітаптардың тарихын зерттеу арқылы біз еліміздегі ғылымға қалай көңіл бөлінетінін, қандай деңгейде болғанын анықтаймыз.
Танымның, рухани өндіріс пен әлеуметтік институттың ерекше түрі ретінде ғылым Еуропада ХVI-XVII ғғ. пайда болып, дербес дами бастайды. Ғылым – табиғат, қоғам және танымның өзі туралы білімді жасайтын адамдардың рухани қызметінің формасы. Оның тікелей мақсаты шындыққа қол жеткізу және объективті заңдарды ашу. Классикалық дәуірге дейінгі ғылымның негіздері Ежелгі Шығыста, Греция, Римде қалыптасты. Қазақ даласында әлемге әйгілі Шығыс ғұламалары әл-Фараби, Махмұд Қашғари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Иүгінеки т. б. өмір сүріп, мәңгі өшпес рухани мұра қалдырды. Олардың қолжазбалары, шыққан кітаптары осы заманға дейін жетті. Кітаптың құдіреті де осында.
Баспа өндірісі, соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге қызметін жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап – қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы. Сонымен бірге оның тұтыну құны да бар. Жалпы мәдениет төмен болған жағдайда кітапқа деген зәрулік әлеуметтік-мәдени тоқырауға әкеледі. Кітап баспа ісі бірқатар ішкі қайшылықпен сипатталады: басылым санының көптігі және әдебиеттің жеке түрлеріне зәрулік; оқырман сұранысының төмендеуі, балалар мен жастардың кітап оқуға деген ниетінің төмендігі; ғылыми-техникалық үрдіс және монографиялық басылымдар санының азаюы. Жыл сайын баспадан шығарылатын кітаптар бойынша кітап саудасы ұйымдарының тапсырысы 50-60 пайызға қанағаттандырылады. Сараптамаға қарағанда, кітап дүкендерінде саудадағы 10 пайыз кітап қалып қалады.
Қазақстанның тарихи жолының объективті бейнесін қалпына келтіру мақсатында ғасыр басындағы ұлт зиялыларының ғылыми мұраларының басылу тарихына талдау жасау мәселенің әлі де жеткілікті түрде зерттелмегенін көрсетеді. Қазақ зиялыларының еңбектерін ешкім білмеді. Бәрі мұрағатта шаң басып жатты, оны алуға рұқсат болған жоқ, себебі олардың қоғам өмірінде орын алған мәселелердің барлығына жан - жақты қалам тартқандығын байқаймыз. Сондықтан ол ғылыми еңбектерді пайдаланбай ХХ ғ. басындағы қазақ тарихы туралы бірде-бір ғылыми жұмыс жазылуы мүмкін емес.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Жұмыстың «Кіріспе» бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, міндеті мен мақсаттары, әдістемелік негіздері, ғылыми жаңалығы мен қолданбалық маңызы айқындалды және зерттелу дәрежесіне тарихнамалық талдау жасалынып, пайдаланылған дерек көздеріне сипаттама берілді.
«ХХ ғ. 20-40 жж. Қазақстандағы баспа ісінің дамуы» атты бірінші тарауда 1917 жылға дейінгі Қазақстан бойынша ғылыми кітаптар басылымының жағдайы, Кеңес өкіметінің халыққа білім беру және баспа ісі саласындағы мемлекеттік саясаты, Қазақстанда баспа ісінің ұйымдастырылуы және міндеттері қарастырылады.
Қазақ кітаптарының араб шрифтінде шығарылуының статистикасы А.Г. Каримуллиннің еңбегінде келтірілген. Осы жерде айтып кететін нәрсе Ресейде араб жазуы негізіндегі баспа ісі ХVIII ғ. басында пайда болды. 1722 жылы І Петрдің бұйрығымен Астраханда жорық баспасында мұсылман халқына үндеу «Манифест» жарияланған. Ал ХVIII ғ. екінші жартысында араб шрифтімен Ғылым Академиясы және Москва университеті баспасында кітаптар шыға бастаған. 1776 ж. академиялық баспада француз тілінен аударылып Холдерманның «Түрік грамматикасы» араб графикасымен шықса, университет баспасынан Сағит Халфиннің «Татар тілінің әліппесі» жарық көреді. Ал 1785 жылы Петербургте кітап саудагері Вейтбрехт төрт баспа станогымен араб, парсы, татар, түрік тілдерінде типография ашады. Ол 1786 жылы татар тілінде «Губерния мекемелері» және «Полиция жарғысын», 1787 ж. 477 беттен тұратын Құранды басып шығарады. Татар және түрік тілдерінде осы баспадан маңызды мемлекеттік құжаттар шығып тұрған.
Қазақ кітаптарын таратуда татарлардың кітап саудасы үлкен септігін тигізді. ХІХ ғ. аяғында құрылған мәдени-ағарту қоғамдарының бұл іске қосқан үлесі де үлкен. Қазақ тіліндегі кітаптардың басылып, оның сатылуы қазақ тілінде жазатын авторлардың да көбеюіне әсер етті. Кітап басу ісі, республикадағы баспасөз шығармашылығы қазақ тілінің синтаксис, грамматика, лексикасын нығайтумен байланысты болды. Шығыс тілдері мәселесі де Кеңес өкіметі үшін өткір мәселе болды. Латын әліпбиіне өту жөнінде 1926 ж. Бакуде І Бүкілодақтық түркологиялық съезде қарастырылды. Ал 1928 жылы Қазақ КСР Орталық Атқару комитетінің ІV сессиясы латын әліпбиіне көшуді заңдастырады. Партиялық бағыттағы басылымдардың негізгі міндеті партия ұстанған саясат пен идеологияны насихаттау болды. Партия мүшелерінің саяси мәселелер жөніндегі ой-пікірлері, идеялары бір жерден тоғысып жатуы тиіс болды.
Қазақ мерзімді баспасөздерінде партия құжаттары, В.И. Лениннің, И. Сталиннің сөздері жарияланып тұрды. 1921–1930 жж. қазақ тілінде В.И. Лениннің 31 шығармасы 141 500 данамен шыққан болатын.
1922 ж. күзінде типографияның бастауымен баспа жұмысшыларын дайындау үшін қысқа мерзімді курстар ашылды. Бұл республикадағы қазақ мамандарының бірінші жұмысшы отряды еді.
1920 ж. наурызда Ташкентте алғашқы Орта Азия мен Қазақстанда «Түркістан мемлекеттік баспасы» құрылып, 1921 жылы ол өзбек тілінде 2 147 850, қазақ тілінде 680570, түркімен, тәжік, т. б. тілдерде 233 800 дана кітап, 50 мың дана әліппе, т. б. шығарды. 4 мамыр 1920 ж. Ленин Қазақстан өкілдерін қабылдап Мемлекеттік баспа мен Халық шаруашылығы Жоғары Кеңесі баспасына типография, қағаз жағынан көмектесу жөнінде тапсырма береді. Бұл қазақ кітап баспа ісін дамытуға септігін тигізді. 3 қараша 1920 жылы Қазақ Орталық Атқару Комитеті Президиум мүшелері С. Мендешев, В.А. Радус-Зенькович, С. Сейфуллин т.б. алғаш рет баспа ісін талқылады. Мәжілістің № 9 хаттамасына қарағанда С. Мендешев ҚазАКСР-гі баспа ісінің құқықтары мен міндеттері айқындалған «Мемлекеттік баспа» туралы Ережеге қол қояды. Осылайша қазақ халқы тарихында мемлекеттік баспа Мембаспасы (кейіннен «Қазақстан» баспасы) құрылады. Ол идеологиялық және мәдени жұмыстың орталығы болды.
Екінші тарау «Қазақстандағы 20-30 жж. баспа өнімдерінің негізгі бағыттары, түрлері» деп аталады. Бұл тарауда оқулықтар мен оқу құралдарының шығуы, ғылыми және ғылыми-көпшілік кітаптар мен басылымдар, Қазақстанды зерттеу қоғамы және басқа да ғылыми, ғылыми-көпшілік ұйымдар мен мекемелердің басылымдары қандай деңгейде болғаны туралы мәселелер қарастырылған.
«Баспа ісі және қазақ зиялылары» атты үшінші тарауда қазақ зиялыларының өлкені зерттеу және баспа ісін ұйымдастырудағы қызметі, қазақ ғылыми басылымының ХХ ғ. 30-жж. даму үрдісі, қазақ ғылыми басылымының ХХ ғ. 40-жж. даму үрдісі талданған.
Қазақ зиялыларының көрнекті өкілі Ахмет Байтұрсынов ұлтымыздың бас баспагері, қазақ кітабының тұңғыш Мемлекеттік баспасының шаңырағын өз қолымен көтеріп, қазақ халқын рухани мұрамен сусындатты. Ол Қазақ Автономиялы Республикасы Оқу Ағарту халық комиссары, одан кейін комиссариат жанындағы ғылыми-әдеби кәмәсия төрағасы, әрі Қазақ Өлкесі Төңкеріс комитетінің мүшесі, Қазақ Өлкелік зерттеу қоғамының құрметті төрағасы, Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің мүшесі ретінде қызметте болып қазақ мемлекеттік баспасының негізін қалады. Ұлттар ісі жөніндегі Халық комиссариаты Қазақ бөлімінің Бөкей бөлімшесі 1919 ж. жазда баспаханасымен Ордадан болашақ астана Орынборға көшірілді. Осылайша күн тәртібінде Орынборда кітап баспасын ашу мәселесі тұрды. Өлкенің мәдени қызметкерлерінің біріккен мәжілісі шақырылып, оған Төңкеріс комитетінің мүшелері А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Тұнғашин қатысады. Онда Төңкеріс комитетінің үнін және кітап шығару ісі жөнінде мәселе қаралып, тиісті қаулы қабылданған. Орынбор баспаханаларында бір кезде өзі тірнектеп жинаған қаріптердің жоғалып кетуі, жаңа баспаның полиграфиялық негізін құру, тақырыптық жоспарын жасау сияқты бүкіл ауыртпалық А. Байтұрсыновтың мойнына түсті. [21, 73-б.]. А. Байтұрсыновтың табандылық көрсетуімен ол құрал-жабдықтар Төңкеріс комитетінің қарауына қайтарылып беріледі.
ҚОРЫТЫНДЫ бөлімде зерттеудің нәтижелері және тарауларға сай негізгі түйіндер жасалды. ХХ ғ. 20-40-жж. баспа ісі өркениетті дәрежеде дами қойған жоқ. Өйткені 20-жж. басында полиграфиялық өндіріс толық қуатымен жұмыс істеген жоқ. Қағаз жетіспеді. Орталықтың өзінде 1920 ж. орташа есеппен алғанда айына 46 пұт (750 кг жуық) қағаз жұмсалған. Қағаздың тапшылығынан баспа ісіне қауіп төнді. Осы бағытта Кеңес өкіметі жедел шаралар қолданып, елде халық шаруашылығын қалпына келтіріп жатқан жағдайда, баспа ісін де қажетті құрал-жабдықтармен жабдықтап, жұмысын бір арнаға қою көзделді. Баспа бояуын жасау, қағаз шығару сияқты жұмыстар жүргізілді. Соның арқасында типография жабдықтары Қазақстанға да әкелінді.
1923 ж. ортасында Халық Комиссарлар кеңесі «Мемлекеттік баспа туралы» Ережені бекітті. Мембаспа саудалық өндіріс болып, трес құқында жұмыс істеді. Елдегі саяси, шаруашылық, мәдени революция міндеттерін басшылыққа алды. 20-жж. басында жаңа мемлекеттік және партиялық баспалардың құрылуына байланысты Мембаспа әмбебап кітап өнімін жасаудан бас тартты. Көлемі шағын үгіт-насихат брошюраларды, әкімшілік басылымдарының орнына Мембаспа енді іргелі, көлемді еңбектерді шығара бастады.Сөйтіп, мемлекет және партия қайраткерлерінің еңбектері, марксизм-ленинизм классиктерінің еңбектері том-том болып шығып жатты. Мұндай істер Қазақстанда да кезек күттірмейтін міндет болды. Баспаның нығайған құрылымын іздеу мына бағытта жүрді: шоғырландыру, баспаны тұрпаттандыру, бір орталыққа бағынған басқарудың болуы. Баспа қызметкерлерінің 1928 ж. қаңтарда өткен алтыншы Бүкілодақтың съезі мына қаулыны қабылдады: кітап баспа ісін тиімділеу негізінде әдебиеттің түр- сипаты жағынан баспада тұрпаттандыру қағидасын ұстау. Тұрпаттандыру деп баспа желісін жоспарлы түрде құру, редакциялық-баспа жоспарында әмбебаптық пен қарама- қарсылықты жою. Сонымен КСРО кеңістігінде баспа ісі жоспарлы түрде дамыды. Ол қатаң бақылауда болды. Әдебиетте социалистік реализм әдісі қолданылды. Партиялық қағида сақталды. Сондықтан қазақ баспа ісі еркін дамыды деп айта алмаймыз. Ғалым бір шығармасын жазса, ойында басқа дүние тұрды. Ашық шындықты жаза алмады, бұл кеңестік дәуірдегі әдебиеттің бәріне тән жағдай болды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы // Айқын. – 2009. – 7 наурыз.
2. Лихачев Н.П. Книгопечатание в Казани за первое 50-летие существование в этом городе типографии. Спб., 1895.– 10 с.
3. Катанов Н.Ф. Восточная библиография // Деятель (журнал). - Казань, 1896–1904.
4. Библиографический указатель материалов по истории Казахстана: Восточные источники, опубликованные до 1917 г. / Сост. Н. Сабитов. – Алма-Ата: Наука, 1947. – 40 с.
5. Культура Советского Казахстана. Сб. статей. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1957.– 237 с.
6. Кереева-Канафиева К. Дореволюционная русская печать о Казахстане. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1963. – 303 с.
7. Советтік Қазақстанның кітаптары. Ретроспективті жинақталған библиографиялық көрсеткіш. – І том. 1917–1945. – Алматы: Қазмембас, 1962. - 444 б.
8. Советтік Қазақстанның кітаптары. Библиографиялық көрсеткіш. - ІІ том. 1917–1945. – Алматы: Қазмембас, 1961. – 358 б.
9. Жиреншин Ә. Қазақ кітаптары тарихынан. – Алматы: Қазақстан, 1977. – 180 б.
10. Қазақ кітаптары. Библиографиялық көрсеткіш (1807–1917). / Құрастыр.: С.С. Есова, Ү. Субханбердина, Д.С. Сейфуллина. – Алматы: Мектеп, 1986. – 38 б.
11. Бектемісов Ә. Жан азығы. – Алматы: Қазақстан, 1991. – 144 б.
12. Каримуллин А.Г. Книги и люди. – Казань: Татарское книжное изд., 1985. – 304 с.
13. Құдайбергенов Ә.Н. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының білім беру үдерісіндегі маңызы // Жоғары оқу жүйесін реформалау жағдайында жоғары оқу орындарының даму мәселелері мен келешегі Рес. ғылыми- тәжірибелік конф. материалдары. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2008.–139 б.
14. Галиев В.З. Библиотечное дело в Казахстане // Вторая половина ХІХ – начало ХХ веков. – Алматы, 1998. – 160 с.
15. Рахимжанова С. Из истории книги Казахстана. 1945–1960. – Алматы: М-Талант, 1998. – 152 с.
16. Демешева Г.А. Казахстан в изданиях научных обществ. 1766–1955. Библиографический указатель. – Алматы: Центральная научная библиотека, 2000. – 398 с.
17. Селкебаева А.Т. Қазақстанды зерттеу қоғамының ғылыми-ағартушылық қызметінің нәтижелері // ҚазҰУ хабаршысы: тарих сериясы, 2006. - №2(41).–86-89-бб.
18. Бурханов К.Н., Мажитов С.Ф. Казахстанская дипломатия : диалог времен и уроки истории (О книге Т.А. Мансурова «Полпред Назир Тюрякулов. Дипломат, политик, гражданин ») // Отан тарихы . – 2006. – №3. – С.5-15.
19. Государственное издательство Казахской АССР. – Кзыл-Орда: Казиздат, 1929. – 8 с.
20. Рычков Н. Дневные записки путешествия в киргиз- кайсацкой степи - СПб., 1772. – 15 с.
21. Мамажанов М. Еңбек еттім ел үшін. – Алматы : Қазақстан, 1999. – 474 б.
22. Книга. Исследования и материалы. Сб. XLIII. – М.: Книга, 1981. – 240 с.
23. Жұмалиев Қ., Марғұлан Ә. Қазақ әдебиеті. Фольклор. Орта мектептің VІІІ класы үшін. – Алматы: Қазбірмембас, 1941. – 160 б.
РЕЗЮМЕ
на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02-Отечественная история
(история Республики Казахстан)
История издания научных книг Казахстана ( 20-40 гг. ХХ в.)
Диссертационная работа посвящена проблеме издания научной книги в Казахстане в 20-40-е гг. ХХ в. В работе впервые разносторонне исследуется история издания научной литературы Казахстана рассматриваемого периода. Исследование имеет важное значение для отечественной истории, так как автор раскрывает влияние процесса издания научных книг на становление казахстанской науки, поскольку достижения науки Казахстана освещались в научных изданиях.
Целью исследования является отражение истории издания научных книг в Казахстане в 20-40-х гг. ХХ в. С учетом данной цели в работе были поставлены следующие задачи:
- охарактеризовать общее состояние издания научной книги в Казахстане до 1917 года;
- проанализировать государственную политику Советского правительства в области народного образования и книгоиздания;
- обобщить этапы возникновения и развития издательского дела в Казахстане и его задачи;
- показать основные направления издательской продукции ;
- дать характеристику учебников и учебных пособий;
- выявить и проанализировать содержательный элемент научных и научно-популярных изданий ;
- охарактеризовать издательскую работу научных обществ по изучению Казахстана и других научных, научно-популярных организаций и учреждений;
- осветить работу казахской интеллигенции по изучению края в тесной связи с организацией издательского дела;
- оценить уровень развития казахского научного книгоиздания в 30-40 гг. ХХ в.
Научная новизна исследования определяется прежде всего тем, что оно является одной из первых попыток в отечественной истории исследовать проблему научного книгоиздания в Казахстане в 20-40-х гг. ХХ в.
- впервые в истории Казахстана систематизируется и комплексно исследуется история научной книги ;
- с новой точки зрения рассматриваются ранее известные сведения по деятельности издательств;
- доказывается, что изучение реформаторского движения и наследия представителей казахской интелигенции является основой для исследования истории научной книги;
- определены познавательная функция учебников 20-40 гг. ХХ в. и их соответствие требованиям по написанию учебников.
Положения выносимые на защиту:
- история научной книги 20-40-гг. ХХ в. требует своей систематизации на основе общенаучных методов;
- в связи с тем, что в 20-30-гг. представители казахской интеллигенции работали в издательствах, публиковалась в основном национальная и переводная научная литература;
- необходимо исследовать историю процесса создания и публикации научных книг Казахстана на основе деятельности и наследия казахской интеллигенции;
- образование Книжной палаты повлияло на развитие в стране книжного дела, выпуску ежегодников, летописей и указателей печати. Эти указатели дают возможность сделать анализ научных изданий;
- в политике Советского правительства по организации издательского дела проявились черты колониальной политики по советскому образцу;
- история научной книги в 30-40-х гг ХХ в. заложила основу для комплексного развития науки в Казахстане.
