Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы нарығы
Мазмұны
Кіріспе 5
1 Ауыл шаруашылығыны нарығының теориялық негізі 9
1.1 Ауыл шаруашылық өнеркәсібінің өндіріс түсінігі және қалыптасуы 9
1.2 Қоғамдағы ауылшаруашылық өнім нарығы және оның қызметінің түсінігі 16
2 Қазақстан республикасындағы ауылшаруашылығы нарығы 20
2.1 Ауылшаруашылық өнім нарығының және нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы 20
2.2 Қазақстандағы ауыл шаруашылығы бизнесінің және нарығының қазіргі даму деңгейі 30
2.3 Қостанай облысының ауылшарушылық нарығы 38
3 Республикадағы ауыл шаруашылығы бизнесі бойынша нарықтық қатынастарды реттеу және жетілдіру 47
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63
Кіріспе
Нарықтық жағдайда агроөндірістік сектордың рөлі өседі, себебі ауыл шаруашылығының негізгі міндеті саудада халықтың және экономика субъектілерінің қажеттілігін толық, уақытылы және сапалы қанағаттандыру болып табылады. Халықты сапалы сауда өнімдерімен қанағаттандыру өнімдік тәуелділікті төмендетеді, елдің сауда қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Агросауда нарығын қалыптастыру экономикалық және ұйымдастырушылық кешенді мәселелердің шешімін қамтиды. Олар өндірістің тұрақтылығы мен тиімділігіне, сұраныс пен ұсынысқа бағытталған айырбастың, баға жүйесінің тепе-теңдігін өңдеу мен меншіктің барлық түрлеріне қол жеткізуді қарастырады. Кәсіпкерлік пен бәсекенің дамуына, монополияға қарсы құқықтық механизмді өңдеуге және рыноктың инфра құрылымын қалыптастыруға негіз болады.
1 Ауыл шаруашылығыны нарығының теориялық негізі
1.1 Ауыл шаруашылық өнеркәсібінің өндіріс түсінігі және қалыптасуы
Қоғамдық еңбек бөлінісінің әсерімен ортақ мақсаты мен өндірістік қызметі органикалық бірліктегі өнеркәсіптік және ауылшаруашылығы салалары жүйесі пайда болады. Ауылшаруашылық өндірістің көлемінің өсуі ауылшаруашылғын материалды–техникалық қамтамасыз ететін және өндірістік қызмет көрсететін өнеркәсіп салаларының пайда болуы мен дамуының қажеттілігін негіздейді. Өнеркәсіп ауылшаруашылығына техниканы, тыңайтқыштарды жеткізіп береді, малшаруашылығына және азық өндірісіне құрылғылар әкеледі. Ауылшаруашылығына жеткізілетін қаражаттың ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге кететін шығынының 60 % көлемі өнеркәсіптің үлесіне тиеді. Ауылшаруашылық өндірісінің өнеркәсіппен байланысының кеңеюі ауылшаруашылығының өндірістің тұтынылған өнеркәсіптік қаражаттарының материалдық шығынының жалпы соммасының үлесін көбейтеді. Ауылшаруашылық өндірісіндегі еңбек шығынын қысқартқанда өнеркәсіп жұмысшыларының еңбек шығыны ұлғая түседі. [1, б. 26].
1.2 Қоғамдағы ауылшаруашылық өнім нарығы және оның қызметінің түсінігі
Нарықтың барлық түрлерін, оның ауыл шаруашылығына қатысты істелетіндерін мынандай төрт топқа біріктіруге болады:
- ауыл шаруашылық рыногы( жеке ауыл шаруашылық өнімдері рыногы);
- ауыл шаруашылық үшін материалды-техникалық ресурстар рыногы;
- қызмет көрсету сферасы;
- сауда сферасы рыногы (маркетингтік қызмет көрсету). [20, б. 32]
Материалды-техникалық ресурстар рыногы ауыл шаруашылық өндірісті қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылық мекемелерін қажетті техникалық және материалды- өндірістік қорлармен қамтамасыз етеді. Бұл рыноктан төрт негізгі сараланымды бөлуге болады.
2 Қазақстан республикасындағы ауылшаруашылығы нарығы
2.1 Ауылшаруашылық өнім нарығының және нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы
Аграрлық нарықтағы бәсекеге қабілетті маңызды мақсатты қалыптастыруда экономиканы ұйымдастырудағы нарықтық кезеңді қалыптастырудың ауысымдық кезеңінің маңызы зор. Үкіметтің келесі кезеңдік алға қойған мақсаты – аграрлық өндірістік процесті қалпына келтіру.
Аграрлық нарықтағы ауылшаруашылық өнімді қамтамасыз ету, сатылымдық тауарды, өнім өндірісін, мемлекетпен қарым-қатынасын ішкі республикада агроөндірістік комплектік қызмет пен ғылыми техникалық тұрғыда қамтамасыз ету. Саудадағы делдал мен тауар өнімдеріндегі бәсекелестік ол бірлік кеңістігі мен АӨК-не қызмет пен мемлекеттік сауда тауар жайы мен бөлек тауар өндірісін, кәсіпорынды олардың құрылымдағы қарым-қатынаста ұсынады.Үйлесімділік кәсіпкерліктік өрлеуі мен шет ел инвестициясын жұмылдырудағы көтерме делдал мен нарықтық инфрақұрылым жүйесі, тауарға деген сұраныстың өзгеруі мен бәсекелестік қарым-қатынастың өрлеуі, тауар өнімдері мен ауылшаруашылық көлемінің әсерін агроөнеркәсіптегі тауар өнімдеріне қалыптастыру. Бұл жердегі негізгі сұрақтың туындауы саясат құнындағы тиімділік қызметін үйлестіру болып табылады.Өндірістегі монополистер өнімдерінің шектеулі құнды тауар тасуы мен ауылшаруашылық тауар өнімдерін мемлекеттің көлемі мен әдістерін, форма айырмасын агроөндірістік комплекстегі бағаның айырмасын есепке алады Сатылым мен ауылшаруашылық өнім стандартын, бірдей керекті дүниежүзілік бірлестікте қалыптастыру.
2.2 Қазақстандағы ауыл шаруашылығы бизнесінің және нарығының қазіргі даму деңгейі
Қазақстанда АӨК-нің көптеген мәселелері нарықтық жағдайда шешілуде, нақты өндірістік сфераны талдау бағыты өнімнің өсуін көрсетеді. Соңғы 15 жылда әлеуметтік экономикалық өзгеріс республикада ауылшаруашылық мағынасының ауысуын, ауылшаруашылық формадағы нақтылықты иеленді.
1990-2005 жылы ауылшаруашылығында барлық өнім алаңы 18,2 млн. га (95,5%) қысқартылды, бидай дақылы - 9,1 млн. га ( 49% сәйкес), дақылдандыру - 8,6 млн. га (дейін 77,5%), қант қызылшасы - 2,1 тыс. га (н 47,6% дейін), ауыл шаруашылық дақылдары өсімі - 104 тыс. га (1,9 рет), өсімдік дақылы- на 938 мың. га ( 2,5 рет), бақшалы - 8 мың. га ( 1,2 рет),орыны ыстық дайын материалға тапшы, қажетті бөлігі, минералды тыңайтқыш пен химиялық қорғаныс өсімдігінің құралы, машина-тракторлық саябақта шамамен 75-80%. Құрайды. [31, б. 23]
2.3 Қостанай облысының ауылшарушылық нарығы
Ауыл шаруашылығы облыстың экономикалық және әлеуметтік тұрақтылығының анықтаушы факторы болуын жалғастыруда.
Соңғы жылдар бойы сала терең реформалауға ұшырады, және қазіргі уақытта облыста сегіз мыңға жуық агро қалыптасулар жасалған. Даму үстіндегі нарықтық экономиканың тең жаңдайында белгілі нәтижелерге қол жеткізетін өндіріс көлемі әртүрлі шаруашылықтар қалыптасты. Қостанай облысы 18 млн гектар, соның ішінде 5,5 млн га – жыртылатын жер, 12,2 млн. – жайылым болатын ауылшаруашылық ие.
3 Республикадағы ауыл шаруашылығы бизнесі бойынша нарықтық қатынастарды реттеу және жетілдіру
Практикада меншікті приватизациялаудың әсері ең алдымен командалық-әкімшілік-тәртіпшіліктен жеке еркін тауар өндірушілердің қарым-қатынастарын реттеушілікке ауысатын ауылшаруашылық кәсіпорындарын басқару функциясының өзгеруінен байқалады. Еркін тауар өндірушілердің ассоциациялық ұйымдарында қандай да бір дәрежеде жалдамалы және меншікті еңбек сипатының арасында шек сақталады. Бір жағынан, мұнда тауар өндіруші өндіріс қаражатының меншікті иесі болады, ал екінші жағынан оның еңбегінің нәтижесі ұжымдық түрде жүзеге асырылатындықтан ол бүкіл кәсіпорын аясында белгілі бір мөлшерде жалдамалы жұмысшы. Бұл жағдайда ауылшаруашылық кәсіпорындарын басқару реформасының ерекшелігі болып қоғамдық мүддеге негізделген өндірістік процестерді реттеуден кәсіпорынның мүддесін толық есепке алатын шаруашылық субъектісінің жеке мүддесі арқылы реттеуге көшуі табылады. Шаруа қожалықтарында олардың әлеуметтік-экономикалық түріне тәуелсіз басқару жүйесі өндірістік процестің жүйелік және функционалдық байланыстарының бірігуі негізінде жасалады. Оған барлық жұмысшылар тартылады, және нақты сонда олардың күрделі емес, бір сатылы құрылымының негізінде басқарушылық және орындаушылық қызметтер болады.
Қорытынды
Агроөнеркәсіптік өндіріс ауыл шаруашылық өнімдерін өндірумен, оны өңдеумен, сақтаумен және тұтынушыға жеткізумен айналысатын өзара байланысты салалалрдың бірлігін көрсетеді.
Агроөнеркәсіптік өндірістің әрбір саласының, буынының экономикалық тиімділігінің елеулі факторы болып рыноктық қатынас саналады. Сала аралық қатынастарда анықтаушы болып шаруа субъектісінің, өндірушінің қоғамдық қажетті, айырбас заттарына айналған еңбек шығындарының орнын толтырудың тең шарттары принципі болуы керек. Сөз әрбір саланың қоғаммен, мемлекетпен айырбасы туралы емес, сала аралық айырбас туралы болып отыр. Мемлекет қоғамдық мұқтаждық үшін әрбір саладағы жасалатын таза табыстың белгілі бөлігін береді. Ал сала аралық айырбас эквиваленттік, тең бағалық негізінен басқаша жүзеге асырылмайды Тек қана осындай жағдайда өндірістің шығынын және қорын қалпына кенлтіру бәріне тең шарттарына кепілдеме беріле алады.
Қазіргі агробизнес өзіне мыналарды жатқызады: