Для Казахстана

КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл бірліктерін белгілі бір тақырыптар төңірегінде топтастыра отырып, оларды түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс алып келеді. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік (сақтап – жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті бола-шақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Тілдің осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осымен байланысты қазақ халқының тұрмыс- тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты бағыттарының негізі болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың материалдық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі, ретінде әйел қолөнерінің туындылары практика-лық та, эстетикалық та қызметті қатар атқарған.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Диссертацияның кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеу нысаны, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу әдістері, теориялық және практикалық маңызы сипатталып, пайдаланылған тілдік дереккөздер, жұмыстың жариялануы туралы мәлімет беріледі.

1.1. Әйел қолөнеріне байланысты атауларды зерттеудің этномәдени негізі. Халықтың дүниені танып білуі, өзі өмір сүріп отырғын ақиқат дүниеге деген көзқарасы күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі, шаруашылығы мен кәсіби қызметіндегі тәжірибеге негізделген. Қандай да болсын белгілі бір зат пен құбылысты тану оның сыртқы бейнесі мен адамға тигізетін пайдазиянын ажырата білу, оның түрлі әсерін бақылап, түйсіну, күнделікті тәжірибеде қолданудың нәтижесінде жүзеге асады.

1.2. «Әйел қолөнерінде байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптық топтарының этномәдени мазмұны» атты екінші тараушада әйел қолөнерінде қандай материалдар, құрал-саймандар қолданылғандығына, оларды технологиялық өңдеу тәсілдеріне қатысты және түрлі зат, бұйым атауларына жеке-жеке этнолингвистикалық сипаттама беріледі.

1.2.1. Әйел қолөнерінде қолданылатын материал атаулары. Әйел қолөнерінде дайындалатын дәстүрлі бұйымдардың (киіз, киім, кілем, алаша, сырмақ, арқан-жіп, бау-шу, ши) ерекшелігіне қарай ерте замандардан бері қолданған шикізаттары төрт түлік малдың жүні мен терісі, аң терілері мен құстың мамығы және өсімдіктер болды.

1.2.2. Әйел қолөнерінде қолданылатын құрал-сайман атаулары. Қазақ әйелдері тігу, тоқу, жүн дайындау, сырмақ сыру, киіз басу, т.б. жұмыстарды атқару үшін алдын ала сол іске қажетті құрал-жабдықтарын әзірлеп алады. Оларды атқаратын қызметіне, пайдаланатын ретіне қарай топтап көрсетуге болады.

1.2.3. Материал өңдеуге, бұйымды көркемдеуге байланысты атаулар. Жүн өңдеуге байланысты атаулар. Ең алдымен жүн қырқу барысында жүннің ақ, қара, кер қызыл түсті түрлері бөлек-бөлек жиналады, салалы, қылшықты, қысқа, бауыр жүндер бөліп алынады. Одан әрі жүннің іртігін жазу, қайызғағынан арылту, шөп-шаламын тазалау, құмалағын түсіру, үлпілдетіп алу жұмыстары жалғасады. Бұл жүн дайындау шаралары жүн сабау деп аталатын тәсілмен орындалады. Жүн сабау киіз басу дайындығының үшінші басқышына жатады. Жинақтай айтқанда, киіз басуға жүн дайындау тоғыту (1-басқыш), қырқым (2-басқыш), жүн сабау (3-басқыш) деп аталатын үш басқыштан тұрады [7, 38 б.].

1.2.4. Әйел қолөнеріне байланысты бұйым атаулары. Әйел қолынан тері, жүн, мата сияқты материалдардан жасалатын тұрмыстық яки сәндік бұйым түрлері сан алуан.

2.1. Заттардың атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқан атаулар. Әйел қолынан шыққан әрбір бұйым белгілі бір мақсатпен жасалып, күнделікті тұрмыста бір немесе бірнеше қызмет атқарады. Айталық, киіз аталатын бұйым киіз үйдің төбесін жабуға, жерге төсеуге, киім тігуге, қабырғаға ілуге, кейбір салт-дәстүрді атқаруға қолданылады.

2.2. Жасалу материалына байланысты қалыптасқан атаулар. Материалына байланысты қалыптасқан атаулар заттардың өсімдіктерден, теріден, жүннен, аң-құстардың дене мүшелерінен, матадан жасалуына сәйкес пайда болған аталымдар болып келеді.
Жез жіп – кесте тігуде пайдаланатын, құрамында жезі бар, түрлі түсті жіңішке жіп. Жез ши – ерте кезде ауқатты адамдардың жез оратып, әшекейлі етіп тоқытқан шиі.

2.3. Жасалу технологиясына байланысты қалыптасқан атаулар. Біз тараушада қарастырылатын мәселе – технологиялық атаулардың өзі емес, атаулардың жасалу технологиясына байланысты уәжділігі.

2.4. Өлшемдік ұғымға байланысты қалыптасқан атаулар. Әйел қолөнері лексикасының материалдары ішінен кейбір зат-бұйымдардың өлшемдік қызмет атқарғанын, соның негізінде біраз атаулардың қалыптасқанын кездестіреміз. Мысалы: көйлектік мата, туырлықтық киіз, бір дағар жүн (дағар – қап), бір шүйке жүн, бір шумақ жіп, т.б.

2.5. Дыбыселіктеуіштік, дыбысбейнелеуіштік уәжіне байланысты қалыптасқан атаулар. Қазақ тіл біліміндегі еліктеуіш сөздерге, фонетикалық уәжділікке байланысты Ш.Ш.Сарыбаевтың, Ә.Т.Қайдардың, К.Ш.Хұсайыновтың, С.А.Өткелбаеваның, т.б. зерттеушілердің еңбектерін басшылыққа ала отырып, әйел қолөнеріне қатысты атаулардың қалыптасу, шығу негізі дыбыселіктеуіш, дыбысбейнелеуіш сөздерге барып саятын сөздерге мыналарды жатқызуға болады:

2.6. Салт-дәстүрге, наным-сенімге байланысты қалыптасқан атаулар. Әйел қолөнерінің ішінде қандай да бір заттың сан алуан түрлері болған. Олардың түрлік атауларының қалыптасуына әсер еткен факторлар да әр басқа. Солардың кейбіреулері атқаратын қызметіне, қолданатын уақытына, белгілі бір мақсат, ниетке, наным-сенімге, ырымға байланысты болып, тұрақты сипат алып, тұтыну салтына айналаған.

2.7. Әлеуметтік және гендерлік сипатына байланысты қалыптасқан атаулар. Әлеуметтік-экономикалық жағдай адамдардың киген киімінен, тұрмыстық бұйымдарынан, тұратын үй-жайынан байқалады. Зат, бұйымдардың атқаратын қызметі ортақ болғанмен, олар әрбір адамның тұрмыс дәрежесіне, қоғамдағы орнына қарай сапасы, жасалу технологиясы, көркемдігі жағынан әртүрлі болып жасалады. Яғни бай мен кедейдің, хан мен қарашаның, т.б. әлеуметтік топтардың ерекшеліктері олардың пайдаланатын заттарынан көрінеді.

2.8. Халық, ру, тайпаға, жер-су аттарына байланысты қалыптасқан атаулар. Мұндай атаулар әрбір халықтың, ру-тайпаның, қолөнер бұйымдарындағы өзіндік ерекшелігін, ұлттық ерекшелікті, заттардың қайдан шыққанын яки әкелгенін білдіреді.

2.9. Формасына (пішініне) байланысты қалыптасқан атаулар. Бір топ киім атауларының қалыптасуына заттың формасы уәж болған. Мысалы: күмпей шапан – түйе жүнінен сырып тігілген, сыру аралықтары күмпиіп көрінетін шапан.

2.11. Түр-түске байланысты қалыптасқан атаулар. Заттың түсіне байланысты қалыптасқан атаулар әйел қолөнерінде киіз үй жабдықтары, киім, шаруашылық бұйымдарынан байқалады. Ақ киіз – ақ жүннен басылған киіз.

2.12. Адам мен жан-жануардың дене мүшелеріне байланысты қалыптасқан атаулар. Анатомиялық атаулар әйел қолөнері лексикасында жиі ұшырасады. Атап айтқанда, ондай атаулар мыналар: бас, бел, бақай, бой, шынашақ, аяқ, қол, бауыр, қас, шаш, ерін, тырнақ, желке, жүрек, иін, көз, қолқа, ауыз, маңдай, омырау, өңеш, тамақ, таңдай, т.б.

ҚОРЫТЫНДЫ
Тілдік жүйедегі әйел қолөнеріне байланысты атауларды олардың экстралингвистикалық мәнділіктерімен тығыз байланыстыра отырып этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу белгілі бір тақырыптық топтарға жататын атаулар жүйесінің құрылымын, олардың қалыптасу заңдылықтарын айқындауға өзіндік үлес қосады. Олай болса, әйел қолөнеріне байланысты атаулардың таңбалануы ақиқат өмірмен байланысты ономасиологиялық зерттеуді қажет етсе, ол атаулардың рухани мәдениетпен астасып жатуы этнолингвистикалық зерттеуді қажет етеді. Сондықтан әйел қолөнеріне байланысты атаулардың идиоэтикалық мазмұнын (ұлтқа, этносқа тән өзіндік ерекшелігін), этномәдени мәнін (этнос мәдениетіне қатысты сырларын) ашуда этнолингвистикалық зерттеу мен ономасиологиялық талдауды ұштастыра жүргізудің маңызы ерекше болмақ.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қайдаров Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985. №10. 18-22-бб.
2 Ислам А. Ұлттық мәдениет контекстіндегі дүниенің тілдік суреті: Фил. ғыл. докт. ... дисс. –Алматы, 2004.
3 Жанпейісов Е. Этнолингвистика // Ана тілі. 1994. 23 мамыр.
4 Өмірзақов Т. Мал түгіне қалыптасқан этнографизмдер // Қазақ тілі тарих лексикологиясының мәселелері. –Алматы: Ғылым, 1988.
5 Медеубеков К.У., Сарбасов Т.И. Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру.
–Алматы, 1980.
6 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Қазақстан, 1969.
7 Ысқаққызы Ә. Сырмақ өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007. –232 б.
8 Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. –Алматы: Мектеп, 1975.
9 Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. –Алматы: Қазақстан, 1997. –96 б.

Резюме
Этнолингвистическое описание народной лексики в казахском языке связанные с женским рукоделием

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук
Специальность: 10.02.02. – казахский язык

Актуальность исследования. В последнее время наблюдается тенденция рассмотрения этнокультурных единиц языка – наименований связанных с материальной и духовной культурой и мировоззрением казахского народа – с позиции антропоцентрической парадигмы. С этой точки зрения, произведения женского рукоделия, выполнявшие практическую и эстетическую функции каждодневного быта – являются ярким выражением материальной и духовной культуры предков. В связи с этим, являются актуальным и вопросы исследования богатства языка путем реконструкции и интерпретации почти забытых наименований, связанных с женским рукоделием.
Актуальность темы также заключается в том, чтобы выявить социально-гендерный аспект рукоделия и сущность его функции в развитии казахской культуры, который соответствует решению государственной программы «Культурное наследие» и охватывает большую группу единиц языка, a также ярко выражают роль и место казахских женщин в обществе.
Объект исследования. Ономасиологические основы и этнолингвистическое описание наименований, связанные с женским рукоделием.
Цель и задачи исследования. Цель работы исследования – выявление этнолингвистического происхождения наименований и понятий представляющие взаимосвязь материальной и духовной культуры, природу женского рукоделия на основе ономасиологической системы.
Для достижения целей были поставлены следующие задачи:
- систематизировать наименования, связанные с женским рукоделием, на основе различных материалов словарей и исследовательских работ;
- выявить лексико-семантические, тематические группы наименований, связанных с женским рукоделием;
- определить место женского рукоделия в становлении казахской культуры при помощи комплексного исследования материалов во взаимосвязи рукоделия и духовной культуры;
- раскрыть этнографические этюды значения этнофразеологизмов и этнокультурных наименований;
- выявить систему мотивов наименований, относящихся к женскому
рукоделию, опираясь на ономасиологические концепции;
- определить природу происхождения названий, связанных с женским рукоделием, при помощи языковых и не языковых (экстралингвистических) факторов, дать их гендерное описание, интерпретировать этнокультурное содержание.
Методы исследования. В связи с целями и тематикой науной работы использованы лексико-семантический анализ, диахронно-синхронное описание, семасиологический, ономасиологический и этнолингвистический анализы.
Основные источники и материалы научной работы. В целях исследования ономасиологической основы и этнолингвистического происхождения наименований, использованы литература посвященная проблемам этнолингвистики и лексики в казахском языке, связанных с женским рукоделием, научные работы ученых этнографов и искусствоведов, материалы художественных произведений и устной народной литературы, энциклопедии и различные словари казахского языка.
Научная новизна исследования. Новизна работы состоит в том, что она является первым комплексным исследованием, непосредственно посвященным ранее не исследованным в казахском языке этнографизмов, относящиеся к женскому рукоделию с позиции ономасиологии и этнолингвистики. В работе рассматриваются взаимосвязь языка и культуры, материальной и духовной культуры, выражение женского рукоделия в традициях и мировоззрении с помощью этнолингвистического анализа, а также определены на ономасиологической основе наименования и их мотивные признаки.
Теоретическая и практическая значимость исследования. Результаты и заключения исследовательской работы будут в наибольшей степени полезны как дополнения к теоретическим основам в сферах ономасиологии, этнолингвистики, рассматривающие взаимосвязь языка и культуры, языка и нации, языка и мировоззрения, а также для дальнейших исследовательских работ по изучению современного «языковой картины мира».
Объекты исследования внесут дополнительные возможности при составлении этимологических словарей, толковых словарей. Основные концепции, полученные в ходе научной работы, также могут быть использованы при проведении специальных курсов и семинаров.
Полученные данные и результаты исследования можно использовать для чтений лекций на филологическом факультете высших учебных заведений по предметам «Ономасиология казахского языка», «Лингвокультурология», «Этнолингвистика», «Лексикология современного казахского языка».
Основные принципы, выносимые на защиту:
- этнографизмы и этнофразеологизмы, связанные с рукоделием казахских женщин – зеркало быта и яркое выражение многовековой культуры этноса;
- наименования, связанные с женским рукоделием являются сложной системой символов, составляют значимую часть национального словарного запаса;
- давая этнолингвистическое описание народной лексике женского рукоделия, основываясь на национальной культуре, можно определить быт и гендерное описание, богатство языка, традиции, и мировоззрение народа;
- изделия, переработанные из меха и кожи – этнокультурные произведения, описывающие слияние материальной и духовной культуры, определяемые с помощью исследования и использования данных соответствующих отраслей наук;
- определение ономасиологической системы наименований, связанных с женским рукоделием изображает их натуру в целостности с этнокультурой;
- система мотивов наименований, связанных с женским рукоделием, описывает уровень практических знаний, национального мировоззрения;
- этнолингвистическое описание этнографизмов и фразеологизмов, связанных с женским рукоделием, определяет национальные и региональные особенности.