Для Казахстана

ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Адам тіліндегі сөздердің дыбыстық тұлғасы мен олардың мағынасы арасындағы байланыс мәселесі лингвистерді өте ерте заманнан бері қызықтырып келе жатқаны белгілі. Көне грек философы Гераклит пен Демокрит дыбысталған сөз бен оның мағынасы арасындағы байланыс жөнінде пікірталас жүргізген. Платон жекелеген дыбыстар мен аталған заттардың сипаттары арасында ассоциация, яғни байланыс бар деп есептеген. Дыбыстық символика құбылысы әлемнің барлық тілдерінде кездеседі, сондықтан да болуы керек осы мәселе көрнекті лингвистер назарында болып келді.

Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі гидронимдер, оронимдер және орографиялық, гидрографиялық апеллятивтердің фоносемантикалық (дыбыс бейнелеуіш) сипатын зерттеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ оронимдері мен гидронимдерінің, орографиялық және гидрографиялық терминдері қалыптасуының фоносемантикалық сипатын ашу.
Аталған мақсат мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ тіл білімінде арнайы түрде қазақ топонимдері мен географиялық терминдер фоносемантика теориясы тұрғысынан алғаш рет зерттелді.
-фоносемантика ғылымының талаптарына сәйкес, әдістері мен тәсілдері негізіндегі зерттеу нысанына сәйкес қазақ топонимдері мен географиялық терминдердің дыбыс еліктеуіш және дыбыс бейнелеуіш сипаттары анықталды;
-қарастырылған тілдік деректер негізінде тілдің пайда болу дәуіріндегі идеофон мен имитатив табиғатының кейбір қырлары мен сипаты айқындалды;

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
-қазақ тілінің географиялық терминологиясы мен топонимиялық сөз қорындағы дыбыс бейнелеуіш сөздер идеофон және имитатив сипаттарына ие;
-тілдің пайда болу дәуіріндегі бір буынды идеофондар мен имитативтер түбір-негіз ретінде лексикаланған, грамматикалық формаларға енген туынды сөздер құрамында сақталған;
-жер бетінен биікте жатқан табиғи нысан атауларының фоносемантикалық сипаты мен имитативтік бейнесі еріндік дыбыстардың символизміне негізделген;

Бірінші тарау “Қазақ тіліндегі халықтық географиялық терминдердің фоносемантикалық сипаттамасы” деп аталады. Бұл тақырып үш тараушада сараланған.
1.1 Халықтық географиялық терминдерді фоносемантикалық тұрғыдан қалыптастырудағы глоттогенез мәселесінің рөлі. Ғалымдардың пікірінше, алғашқы сөз қорының белгілі бір бөлігін географиялық терминдер құраған. Алғашқы жер - су атаулары тілдің шығу дәуірінде адамзаттың қауымдастық тіршілігі үшін бірінші кезекте үлкен маңызға ие болған. Сол себепті халықтық географиялық терминдерді глоттогенез мәселесімен байланысты қарастыруға болады.

Қазақ халықтық географиялық терминдерінің құрамында кездесетін өте көне сөздердің тілдің алғашқы шығу дәуірінде пайда болғанын көрсететін дәйекті және жанама сипаттамаларына жататын мына белгілерді атап кетуімізге болады: 1) олар, әдетте, бір буынды ілкі түбірлі сөздер болып келеді; 2)географиялық термин ретінде көптеген тілдердің сөздік қорында кездеседі, тіптен бір-біріне жанаспайтын, туыс емес тілдерде де ондай географиялық апеллятивтер ұшырасып қалады; 3) өте көне, «алғашқы» географиялық түбірлерде (сөздерде) дыбыс бейнелеуіштік қызметін атқаратын имитатив, идеофон (Г.Е.Корниловтың терминологиясы бойынша) немесе фонемотип, фоносемантикалық модель (С.В.Ворониннің терминологиясы бойынша) міндетті түрде болады.

Біздің болжамымыз бойынша, түркі және басқа тілдердің ататілінде (праязык) у дауысты идеофон (имитатив), фонемотип (С.В.Воронин) «су» деген кешенді мағынаны білдірген. «У» - судың кешенді түстік, дыбыстық, тактильдік, сенсорлық, қимылдық т.б. сипаттарының бір ғана дауысты дыбыс (моносиллаб) арқылы берілген бейнесі. Ал, кейінірек у-ға анлаутты қосылған с дыбысы судың жылжитын, ағатын, сылдырайтын, сырғанайтын, сорғалайтын, жылтылдайтын, жалтылдайтын т.б. сипаттарын осы идеофон арқылы бейнелеген. Түркі тілдерінің географиялық терминологиясында у//су –дан туындаған, өрбіген географиялық (гидрографиялық) апеллятивтер тізімін және мағынасын атақты географ, топонимист Э.М.Мурзаев келтірген: «Түркі тілдеріндегі: (“су” - М.А.) бірқатар туынды терминдерді қалыптастырады: суат - құдық түбінде, өзеннің, көлдің жағасында мал суғаратын орын, мұның өзі түрік тілінің suwat “водопой” сөзіне сәйкес келеді; болгар тіліндегі суват-“жазғы тау жайылымы”, “суат”; саат - “көл бойындағы суат орны”, суат - “алды бөгелген су айдыны”, қырым - татар тіліндегі учансу - “сарқырама”, өзбек тіліндегі учарсув - “сарқырама”, сөзбе - сөз аударғанда “ұшатын су”, субойи - “жағалау”, “су бойы”,субаши - “көл басталуы”, “ағыстың басы, суғаруға арналған суды бөлетін лауазым”, суак - “суландыратын, су жүретін ор”, “арық” әзірбайжанша субасма - “тасқын су”, “сел”, суайрычи - “суайрық”, сулу - “су (басқай)”, сузус - “сусыз”, суамбар - “су айдыны”, “су қоймасы”. Жалпы түркілік карасу, хакастық - харасуг - “қайнар көз”, “бұлақ”, “бастау”; алтай тіліндегі талайсу - “теңіз” (моңғол тілінде далай - “көз жетпес”, “орасан зор”); хакас тіліндегі суглыг - “сулы”; агынсу - “ағын су” т.б.

1.3 Жер бедері (орографиялық) апеллятивтердің фоносемантикалық сипаты. Географиялық аппелятивтер қоры кез келген тілдің негізгі (базистік) қоры түріне жатады, яғни түп - төркіні диахроникалық тұрғыдан қарағанда ең төменгі қабаттарда, тіпті “алғашқы” ілкі сөздер санатында екенін болжауымызға болады. Ал, Г.Е. Корниловтың “имитатив теориясы” бойынша тілдердің ең алғашқы пайда болған кезеңі “идеофондар” және “имитативтер” дәуірі болған десек, әрине, географиялық аппелятивтердің ең ежелгісі, көнесі - имитативтік, идеофондық негізінде жасалынған сөздер, тілдік қабаттар.

2.1 Қазақ тіліндегі дыбыс еліктеуіш топонимдердің фоносемантикалық сипаты. Кез келген тілдің дыбыс бейнелеуіш лексикасын екі түрге бөліп қарастыруға болады: дыбыстық еліктеуіш, дыбыстық символика. Бұл тараушада қазақ тіліндегі топонимиялық лексиканы (топонимдерді) осы аталған екі түрге бөліп қарастырамыз.
Дыбыс бейнелеуіш сөздердің фоносемантикалық сипаты, әсіресе, дыбыс еліктеуіш сөздерде айқын көрінеді. Дыбыс символикалы сөздердің имитативтік табиғатын анықтаудың өз қиыншылықтары бар, себебі аталған сөздердегі дыбыстар табиғи нысандардың дыбыстарына емес, дыбыстан бөтен түрлі сипаттарға еліктеуден пайда болған. Біз қазақ тіліндегі гидрографиялық, орографиялық апеллятивтер мен топонимдік атаулардағы “үндемейтін”, “тіс жармайтын” “сенсорлық”, “тактилдік”, “түстік” (визуальдік) т.б. сипаттардың дыбыс символикалық сөздер құрамындағы дыбыстарға айналуын анықтауды мақсат еттік.
Осы тұрғыдан келгенде дыбыс еліктеуіш сөздер өзара екі түрге бөлінуі мүмкін: 1. Жанды нысандар шығаратын дыбыстарға еліктейтін сөздер. 2. Жансыз табиғи нысандар дыбыстарына еліктейтін сөздер.

2.3 Қазақ оронимдерінің этимологиялық фоносемантикасы. Фоносемантикалық этимологиясы бар атаулардың, соның ішінде оронимдік атаулардың құрылымындағы және құрамындағы географиялық (орографиялық) терминдердің шығу төркіні көне дәуірлерге, тіпті тілдердің алғаш пайда болған кезеңіне, имитативтік дәуірге жетелейді. Г.Е. Корниловтың жорамалы бойынша адамзат тілінің тарихы төрт дәуірге бөлінеді: 1) имитатив дәуірінен алдыңғы кезең (доимитативный) – маймылдар дыбыстайтын үндерге ұқсас дыбыстық сигнал белгілер; 2) имитативтік кезең (имитативтік түбірлер) “әлсіреген” күйінде қазіргі тілдер қорында сақталған, бұл олардың тіларалық біркелкілігі – көнелігін көрсетеді; 3) постимитативтік (бұл дәуір имитативтік дәуірден кейін күні бүгінге дейін жалғасуда) дәуір; 4) “болашағы белгісіз дәуір” - әбден формалданған, ғылымның тіліне (метаязык - метатіліне) ұқсас тіл – болашақтың тілі [1, 12-13].

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Корнилов Г.Е. Имитативы в чувашском языке. – Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1984. – 184 с.
2. Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. -Алма-Ата, Наука 1986.-328 с.
3. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики.- М.: Мысль, 1974. – 380 с.
4. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексика дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994.- 168 б.
5. Левицкий В.В. Звукосимволизм в лингвистике и психолингвистике// Филологические науки. 1975. №4.-С-47-52
6. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. -М., 1984.- 653 с
7. Малолетко А.М. Палеотопонимика. -Томск: Изд-во Томского университета. 1992.- 264 с.
8. Воронин С.В. Этимология и фоносемантика (на материале тюркских и некоторых других языков)//Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Ғылым, 1990.- С.62-70.
9. Хусаинов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алма – Ата: Наука, 1988 – 232с.
10. Қазақ тілінің сөздігі. Жалпы ред. басқарған. Т. Жанұзақов. – Алматы: Дайк – Пресс, 1999 – 776 б.
11. Джанузаков Т.Дж. Материалы древней топонимии Казахстана как база для этимологических исследований // Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма – Ата: Ғылым, 1990 – 295-320 бб.
12. А.Әбдірахманов. Топонимика және этимология. -Алматы, Ғылым 1975. - 207 б.
13. Кажибеков Е.З. Глагольно – именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках. – Алматы: Наука, 1986 – 272с.

РЕЗЮМЕ

диссертации, представленной на соискание ученой степени
кандидата филологических наук по специальности
10.02.02 – казахский язык

Фоносемантическая характеристика казахских топонимов

Актуальность исследования. Тема диссертационного исследования представляется актуальной, так как изучение фоносемантической природы казахских топонимов, их этимологической фоносемантики позволяет вскрыть и описать самые древнейшие слои топонимической лексики казахского языка, их качественно иное языковое (имитативное) состояние, что дает предпосылки и возможности рассмотрения некоторых аспектов общей теории возникновения языка и глоттохронии. Актуальность исследования определяется также тем, что основные проблемы и вопросы заявленной темы рассматриваются и изучаются с позиции антропонимической парадигмы, исследующей язык в тесной связи с человеком, его мышлением и сознанием.
Орографические апеллятивы казахского языка сохранили в своем составе реликтовые идеофоны (имитативы, фонемотипы, фоносемантические модели) в звукосимволической форме, изображающих на основе губных гласных и согласных а также лабиализованных звуков положительные формы рельефа.
В звукоподражательных казахских топонимах корневые основы и морфемы имеют реликтовые этимологически утраченные или затемненные идеофоны (или фонемотипы, фоносемантические модели), передающие звукоизобразительные подражательные “звучащим” географическим объектам.
В звукосимволических казахских гидронимах обнаруживаются корневые основы, имеющие фоносемантическую природу, передающие в символической форме интермодальные ассоциации связанные с номинируемым гидрографическим объектом.
Объект исследования. Объектом исследования являются гидронимы, оронимы, а также гидрографические и орографические апеллятивы казахского языка, имеющие фоносемантическую (звукоизобрательную) природу.
Цель и задачи исследования. Основной целью диссертационной работы является определение и описание фоносемантической природы и этимологической фоносемантики определенных групп казахских оронимов и гидронимов, а также некоторых орографических и гидрографических апеллятивов.
В соответствии с основной целью в диссертации решаются следующие задачи:
-исследование вопроса формирования и развития казахской топонимической системы в новом ракурсе, т.е. определения фоносемантической структуры;
-определяются некоторые аспекты глоттогенеза сквозь призму фоносемантического исследования древнейших казахских народных географических терминов;
-дается фоносемантическая характеристика некоторых казахских гидрографических апеллятивов;
-раскрывается фоносемантическая природа некоторых казахских орографических терминов;
- определяется фоносемантическая характеристика звукоподражательных топонимов казахского языка;
-этимологические аспекты казахской топонимической системы определяются в контексте с фоносематическим теории;
-раскрывается фоносемантическая природа звукосимволических этимологических изыскании казахских гидронимов, образованны на основе явления звукосимволов;
-этимологическая суть некоторых казахских оронимов интрепретируeтся на фоносемантической основе.
Методы исследования. В диссертации использованы описательный, сравнительный, сопоставительный и др. методы и приемы научного исследования. В основном применен метод фоносемантического анализа слова, предложенный С.В.Ворониным.
Научная новизна и результаты исследования. В диссертационной работе впервые в казахском языкознании казахские топонимы и географические термины исследованы с позиций теории фоносемантики.
В работе достигнуты следующие результаты:
-в соответствии с требованиями фоносемантики и на основе ее методов определена звукоподражетельная и звукосимволическая характеристика казахских топонимов и географических терминов;
-определены и описаны звукоподражательные и звукосимволические характеристики ряда казахских топонимов и географических терминов;
-дано описание некоторых особенностей идеофонов и имитативов на основе рассмотренных материалов по казахской топонимии и географической терминологии;
-предпринята попытка рассмотрения роли и характера глоттогенеза в аспекте фоносемантической теории происхождения языка;
-определены и описаны некоторые отличительные особенности звукоподражательных и звукосимволических слов на материале казахских топонимов и географических терминов;
- в ходе исследования конкретизированы методы исследования;
-выявлены возможности фоносемантической реконструкции как один из эффективных методов этимологических определении в области топонимов.
Теоретическая и практическая значимость исследования. Теоретическая значимость работы заключается в том, что теоретические основы фоносемантики, приемы и методы фоносемантической теории языка корректно и успешно применены в исследовании и описании фоносемантической природы определенный части топонимической и географической лексики казахского языка.
Результаты исследования можно использовать при дальнейшей разработке общих и частных проблем теории фоносемантики, ономастики, топонимики, теории номинации и т.д. Результаты диссертационной работы также могут быть применены в практике преподавания вузовских дисциплин по фоносемантике, ономастике, общему языкознанию, топонимике, лингвистической типологии и лексикографической практики.
Научные положения, выдвигаемые к защите:
- в лексическом фонде казахских топонимов и географических терминов звукоизобразительные единицы имеют реликтовые характеристики идеофонов и имитативов;
- односложные идеофоны и имитативы, возникшие в эпоху появления языка, сохранились в качестве корней – основ в лексикализованных и грамматикализованных производных словах современных языков;
- названия положительного рельефа имеют фоносемантическую природу, основанную на символизме губных звуков - фонем;
- звукоподражательные топонимы имеют в корневой основе идеофон или сама основа – корень является звуковым подражанием естественным звукам, шумам и т.д. издаваемым объектами фоносемантической номинации;
- звукосимволические гидронимы содержат в своем звуковом составе идеофоны (идеофонемы), символизирующие на основе синестезии и синестемии тактильные, сенсорные, акустические характеристики текущей воды (реки) на фоносемантическом уровне.
Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, двух основных разделов, заключительной части и списка использованной литературы.
Апробация работы: Содержание и результаты исследования отражены в шести докладах на международных и республиканских научных конференциях и в четырех научных статьях.