Әдеби тіл және оның нормалары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 Халық тілі – халықтың этникалық болмысының айнасы 7
1.1 Ұлттық мәдениеттің тірегі – тіл 7
1.2 Тіл – мәдени мұраларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші құрал 13
1.3 Сөз мәдениетінің этикалық белгілері 20
1.4 Тіл тазалығы – сөз мәдениетінің негізі 26
2 Әдеби тіл – тіл мәдениетінің басты көрсеткіші 33
2.1 Тілдік нормаға тән басты белгілер 33
2.2 Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі 43
2.3 Көркем мәтіндегі сөз мәдениеті 46
2.4 Іскери сөздің сөз мәдениетіндегі қызметі 53
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Тілді зерттеудің жаңа бағыттары қазақ тілінің әлеуметтік ахуалын жақсартып, мәртебесін көтерудің сөз мәдениетіне тікелей қатысы бар екенін көрсетіп отыр. Өйткені мәдениеті жоғары тіл ғана ұлттық тіл, мемлекеттік тіл ретінде қызметін мінсіз атқара алады. Осыған орай сөз мәдениетін зерттеу өзекті сипат алып, оның келелі мәселелерін айқындап, оларды ғылыми негізде шешуді күн тәртібіне қойып отыр.
Ұлттық әдеби тілдің дәстүрлі нормаларын сақтау, оның дамуындағы негізгі үрдістерді айқындау, жаңа нормалардың сипаттамасын жасау мен сөздің коммуникативтік сапасы жөнінде лингвистикалық білімдерді жинақтап, жүйеге салу осымен байланысты қазіргі лингвистикадағы бағытқа сәйкес қазақ сөз мәдениетінің іргелі ұғымдары мен аппараттарын, негізгі теориялық қағидалары мен басты ғылыми принциптерін қайта қарап, айқындау, зерттеу объектісі мен пәнін дәлдеу, нақтылау тілдің сөз мәдениетіндегі байланысы өзекті мәселелер болып табылады.
1 Халық тілі – халықтың этникалық болмысының айнасы
1.1 Ұлттық мәдениеттің тірегі – тіл
Сөз мәдениеті пәнінің қазіргі жай-күйі алдымен қазақ тіл білімінің өткендегісімен және бүгінгі даму байланысты. Қазақ сөз мәдениетінің пән ретінде қалыптасуының алғышарты ретінде әсіресе қазақ тілі бойынша жазылған алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарында (А.Байтұрсынұлы [1], Қ.Жұбанов [2], І.Кеңесбаев [3], М.Балақаев [4], С.Аманжолов [5] т.б.) грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық нормалардың ереже түрінде берілуі әдеби тілдің нормаларды қалыптастыруда маңызы ерекше болды.
Сөз мәдениеті қазақ әдеби тілінің тарихымен тығыз байланысты. М.Балақаев [6], Р.Сыздықова [7], М.Томанов [8], Е.Жанпейісов [9] т.б. ғалымдардың еңбектерінде әдеби тілдің дәстүрлі нормаларының, ұлттық әдеби тілдің стильдік салалары мен тармақтарының, жанрларының зерттелуі; Б.Әбілқасымовтың [10] еңбектерінде қазіргі әдеби тіл нормаларының ескі қазақ жазба тілімен салыстырыла қарастырылуы; Р.Сыздық [7], Қ.Өмірәлиев [11], Е.Жұбановтың [12] әдеби тіл тарихын ауызша сөз өнерімен, әсіресе ақын, жыраулар поэзиясының сөз үлгілерімен байланысты қарайтын зерттеулері сөз мәдениетінің нормативті-функционалдық аспектісін эмпирикалық, теориялық материалдармен байыта түсті.
1.2 Тіл – мәдени мұраларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші құрал
Адамды, оның жан дүниесін тілінен тыс зерттеуге болмайды. Сондай-ақ тілді де адам арқылы, адамның жан дүниесі арқылы зерттемей болмайды. Адам өз сөзінің иесі, өз сөзінің қожасы болса, тілдің иесі де, қожасы да халық. Дәлірек айтқанда, тілдің субъектісі, біріншіден, тілдік тұлға (жеке адам, тілді тұтынушы), екіншіден, халық, ұлт (тілдік ұжым).
Бұдан бұрынғы дәстүрлі лингвистикалық зерттеулерде халық, ұлт, жеке тілдік тұлға, ескеріле бермейтін, яғни тілді өзінің субъектілерінсіз қарастыру үрдісі басым болды.
Тілді халық арқылы, халықты тілі арқылы, сондай-ақ адамды тілі (сөзі) арқылы, сөзі арқылы адамды тану идеясы әр дәуірдегі ұлы ойшылдарда да айтылған. «Адамына қарап сөзін алма, сөзіне қарап адамын ал» дейтін Абайдың философиялық ойы субъектінің сөзі арқылы оның әлеуметтік, білімдік, психологиялық тұлғасын тану жөніндегі идеямен байланысты екені айқын аңғарылып тұрады.
1.3 Сөз мәдениетінің этикалық белгілері
Сөз этикасының нормалары – жұртшылыққа ортақ адамгершілік құндылықтар негізінде тілдесуші жақтардың мүдделерінің үйлесімді болуын қамтамасыз ететін тілдесу ереже-тәртіптерінің жиынтығы. Сөз этикасы жалпыадамзаттық моральға, ұлттық-мәдени дәстүрге негізделген. Мысалы, әкесі тұрып ұлы сөйлегеннен, шешесі тұрып қызы сөйлегеннен без. Аз сөз – алтын, көп сөз – көмір. Аузын баққан бай болар т.б.
Сөз этикасының нормалары риторикалық идеал ұғымының құрамына кіреді. Ал риторикалық идеал жөнінде жалпы түсінік ұлттық философия, ұлттық сөз саптау дәстүрі негізінде қалыптасады. Мысалы, өнер алды – қызыл тіл; сөзі мірдің оғындай; таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді; ердің құнын екі ауыз сөзбен бітірген; сөйлеуші желдей есілген, тыңдаушы бордай езілген т.б. тәрізді мақал-мәтел, нақыл сөздерден риторикалық идеалдың кейбір принциптерін айқын аңғаруға болады.
Сөз этикасына тікелей қатысты сипаттарға:
1.4 Тіл тазалығы – сөз мәдениетінің негізі
Тіл мәдениеті мен сөз мәдениеті саласындағы зерттеулердің бағыты, я болмаса аспектісі ретінде қалыптасып келе жатқан лингвоэкология негізінен тілдік орта мәселесін, оның өзгеру, даму динамикасын, тілдің дамуына, тілді қолдануға теріс әсер ететін себептерді зерттейді. Лингвоэкология сондай-ақ тілдің баюын, қарым-қатынас жасаудың әлеуметтік тәжірибелерін жетілдіру жайттарын да қарастырады.
2 Әдеби тіл – тіл мәдениетінің басты көрсеткіші
2.1 Тілдік нормаға тән басты белгілер
Норманың негізгі сипаты – жұртшылықтың бәріне бірдейлігі, тұрақты және өзгермелі болуы. Егер норма тұрақты болмаса, тез өзгеріп отырса, бір ұрпақ екінші ұрпақты түсінбестей халге ұшырайды.
Норманың тұрақтылығы халықтың дүниетанымын, ұжымдық тәжірибесін, рухани мұрасын, мәдени дәстүрін сақтауға, келесі ұрпаққа жеткізуге мүмкіндік береді. Сол танымдық, руханилық дүниеліктердің, мәдени дәстүрді сақтап, келесі бір аса зор рухани құндылықтарды жасаудың, дамытудың қуатты әлеуеті болуы тілдік норманың тұрақтылығымен байланысты.
2.2 Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі
Қазақ тілі – ерте замандағы рулық, ру-тайпалық тіл, тайпалық одақ тілі, халықтық тіл деңгейіне көтерілген тіл. Ал қазіргі қазақ әдеби тілі – осы халық тілінің мәдениленген, әлеуметтік мәнділігі аса жоғары бір формасы. Оның негізгі нормалары шешендік сөз өнерінде, фольклор мен ауыз әдебиеті, публицистикалық сөз, ісқағаз тілі мен ғылыми әдебиет (оқулық, энциклопедия, монография, ғылыми-көпшілік басылымдар), әсіресе аса биік профессионалдық деңгейге көтерілген көркем әдебиет үлгілері арқылы қалыптасты. Осы үлгілер арқылы тілдік ұжымның санасында әдеби тілдік норма туралы таным-түсінік пайда болды. Ең алдымен бұл үлгілер халық тіліндегі барды талғау, саралау арқылы әдебиет, мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлерінің шығармашылығында кәдеге асып, «мәденилендірілді». Сондықтан әдеби тілдің көптеген құралы халық тілімен еншілес. Алайда халық тілі кеңістігінде кездескеннің бәрі ғалымдар талдап көрсеткендей, кейбір көркем сөз зергерлері байқағандай, әдеби тіл кеңістігіне ене бермейді. Халық тілі «кеңістігі» мен әдеби тіл «кеңістігін» ойша беттестірсек, әдеби тілден тысқары жатқан едәуір тілдік бірліктерді байқауға болады.
2.3 Көркем мәтіндегі сөз мәдениеті
Әдетте көркем шығарма құрылымы әлдеқайда күрделі болады. Мұндайда мәтінге дейін де автордың санасында тілдік емес құрылымдар түзіледі. Коммуникацияның мәтінге дейінгі бөлігіне автордың ойлаған көркем идеясы, сол идеяны тілдік құралдармен объективтендірудің тәсілдері мен амалдары ойластырылады. Автор өзінің санасындағы тілдік бірліктерді таңдап, талғай бастайды. Сөйтіп, автордың «нені айтсам», «қалай айтсам», «кімге айтсам» деген мәтіндік құрылымға дейінгі ойша сөзі, яғни «коммуникацияның» бірінші кезеңі тілдік таңбалар арқылы объективтеніп, мәтінге, яғни екінші кезеңге – сөз актісінің бір бүтініне айналады, бірақ коммуникация аяқталмайды.
2.4 Іскери сөздің сөз мәдениетіндегі қызметі
Сөйтіп, барлық іс сөзден басталып, сөзбен аяқталады. Іскери қарым-қатынастың басы да сөзден басталады. Адамдар бір-бірімен сөйлеседі, ұғысып тіл табысады. Бір-біріне әсер етіп, бір нәтижеге қол жеткізеді. Адамдардың қызметі, жұмысы қалайда белгілі бір кәсіпорын, шаруашылық, мекеме, әртүрлі ұйым, ұжым, фирма, шығармашылық одақ т.б. қоғамдық орындармен байланысты, солардың бірі болмаса біріне қатысты. Мұндай орындарда іскери тілдік қатынастың мәні айрықша. Адамдардың бір-бірімен аса қажетті ақпарат алмасуы, жұмысқа қажетті ой-пікірлер, жұмысты үйлестіру, бағалау, қорытынды шығару, қол жеткен нәтижелерге баға беру; мәжіліс, кеңес, отырыс тәрізді қызметтік жиындарда іскери қатынас тілінде жүзеге асады. Іскери кеңес, іскери әңгіме, телефон, факс арқылы байланыс жасау іскери қатынастың дербес түріне жатады. Сонымен, қызмет бабындағы ресми жағдаятта іскерлік қарым-қатынас қажетін өтейтін тіл іскери тіл деп аталады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Сөз мәдениетінің қазақ тіл білімінде лингвистикалық пән ретінде қалыптасуы ең алдымен проф. М.Балақаевтың есімімен тығыз байланысты. М.Балақаев қазақ тілі мәдениетінің, біріншіден, зерттеу нысанасын анықтады, екіншіден, іргелі ұғымдарын айқындап, оларға анықтама берді, үшіншіден, аталмыш пәннің негізгі мақсаты мен атқарар міндеттерін көрсетіп берді. Сөйтіп, сөз мәдениетінің қазақ тіл білімінде дербес пән ретінде қалыптасуының негізін салды. Әдеби тілдің нормасын сөз мәдениетінің түпқазық ұғымы ретінде танытудың барысында сөздің “дұрыстығы” деген коммуникативтік сапа алдымен тілдік норма арқылы айқындалатын болды. Бұл сөз мәдениетінің тілдік-құрылымдық аспектісіне қатысты мәселелер болып табылады.