Предмет: Қазақстан Республикасының тарихы
Тип: Курстық жұмыс
Объем: 49 стр.
|
Закрыть
|
Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашидиі» әдеби жәдігер
МАЗМҰНЫ
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 3
ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ 10
ҚОРЫТЫНДЫДА 37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 39
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ 42
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Орталық Азияның XVI ғасырдағы атақты тарихшысы, әдебиет майталманы Мұхаммед Хайдар Дулаттың (1499-1551) өмірі мен шығармашылығын зерттеу мен зерделеу әдебиеттану, тарих, философия, дінтану, лингвистика ғылымдары алдындағы үлкен міндет.
Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегінің құндылығы оның қазақ тарихы мен әдебиетін және мәдениетін өткен түркілік дәуірмен, исламдық тарихи кезеңмен сабақтастыра алуы болды.
Тақырыптың өзектілігі. «Тарих-и Рашидидің» әдеби-көркемдік жағы әлі де болса толық зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Еңбекті зерттеген ғалымдардың көпшілігі оған әдеби шығарма ретінде емес, тарихи еңбек ретінде қарап, бағалады.
Фольклортанушы, академик С.Қасқабасов: «Жыраулар өз шығармаларында идеалды әміршінің бейнесін жасады, -дей келіп, – өздерінің монолог түріндегі айтылатын толғауларында жырлаулар маңызды мемлекеттік мәселелермен қатар заман мен қоғам, адам мен заман, тұлға мен тобыр, сондай-ақ имандылық пен қайрымдылық, өмірдің өткіншілігі мен адамның опасыздығы, өлім мен өмірдің қайшылығы сияқты моральдық, этикалық, фәлсафалық проблемаларды көтеріп, қоғаммен байланыстыра жырлап отырады» деп жазған болатын [3, 8 б.]. Осы айтылған ғұлама пікірдің Мырза Хайдар шығармашылығына түгелдей қатысы бар. Өйткені, ХVІ ғасырда өмір сүрген Асан Қайғы да, Қазтұған да, Шалгез де Мырза Хайдардың замандасы, ұлысы басқа болғанымен ұлты бір қандастары. Олар да Мырза Хайдар Дулат секілді Әз Жәнібек хан, Битемір, Ораз-Мұхаммед сынды қазақ хандары мен Ноғай әмірлерінің сарайы маңында тіршілік етіп, әміршісі мен заманының күрделі де келелі мемлекеттік маңызды тақырыптарын сөз етті.
Мырза Хайдар «Тарих-и Рашиди» еңбегінде 1346-1546 жылдар аралығындағы Орталық Азия, Тибет, Ауғанстан, Кашмир, Иран, тіпті Иракқа да қатысты көптеген тарихи оқиғаларды, сондай-ақ автор өзі өкілі болып табылатын қазақ өмірінің де бірқатар деректерін сол дәуір шындығына сай баяндайды. Ғұмырнамалық әдеби еңбегін жазу барысында Мұхаммед Хайдар қоғамдық шындықты басты принцип ретінде ұстайды, сонымен бірге өз шығармасының көркемдік-әдеби жағына мұқият назар аударады. Ислам дінін дәріптеуде мадақ, мінәжат сынды әдеби тақырыптарды молынан пайдаланады. Оқиғалардың, адамдардың психологиялық мінез-құлқын ашуда Құран-кәрімнің қағидаларын, әдеби детальдарды пайдалана отырып, психологиялық талдау жасайды. Рубаи, мүфрәд, ғазал, қита, суырып салу (фи бәдаиһ) сынды шығыстық жанрларды да тиімді пайдаланады. Еңбектің тағы бір ерекшелігі: парсы тілінде жазылғанымен араб және түркі өлеңдерін әңгімесіне арқау еткен. Бір ғажабы шығармада қазіргі уақытқа дейін сол қалпында, сол мағынада қолданылып келе жатқан көптеген қазақ сөздері де кездеседі.
ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, практикалық маңызы, сарапталуы және қорғауға ұсынылатан тұжырымдар айқындалып көрсетілді.
Бірінші бөлім «Тарих-и Рашиди» - мәдени мұра» деп аталады.
1.1 «М.Х.Дулаттың өмірі мен шығармашылық ортасы» деп аталатын тарауда Мырза Хайдардың шығу тегі мен «Тарих-и Рашиди» шығармасының жазылу тарихы, ғұламаның әдеби ортасы жан-жақты талданады.
Әкесі өлгеннен кейін, Мырза Хайдар Кабулға 1509-1512 жылдар аралығында келіп, Бабыр сарайында тұрақтайды. 1512 жылы Мырза Хайдардың нағашы ағасы, Моғолстан ханы Сұлтан Саидхан Бабыр патшадан Мырза Хайдарды өз қолына алады.
Сұлтан Саид хан 1533 жылы қайтыс болды. Оның ұлы Әбдірашид хан таққа отырғанда, дулат әмірлерін мемлекеттік істерден шеттете бастады. Бұл кезде Тибетте соғыс жорығында болған Мырза Хайдар бұдан хабардар болып, Моғолстанға қайтып оралуға батылы бармай, біраз уақыт Бадахшанда жүрді. Содан ол жерден Лаһурға, Бабырдың ұлы Камран Мырза хұзырына, 1539 жылында Аграға, Һомаюн қызметіне кірді. Оның Ширханмен жүргізген шайқасына кездейсоқ тап болып, қатысуына тура келді. Содан кейін Камран мырзаның құптауымен Кашмирді жаулап алып, сонда билік құрды. Ақырында 1551 жылы беймәлім кісілер тарапынан ұйымдастырылған қастандық нәтижесінде мерт болды.
1.2 «Тарих-и Рашидидің» зерттелу тарихы» деп аталатын тарауда Мырза Хайдар Дулат шығармасының дүние жүзі ғалымдары тарапынан зерттеліп, еңбектің тарихи-мәдени тұрғыдан бағалануы сөз болады.
Екінші бөлім «Мырза Хайдар және Моғолдар дәуірінің саяси-мәдени ахуалы» деп аталады.
«Дулат әмірлігі» деген тарауда М.Х.Дулаттың әулеттері мен олардың Моғол билеушілерімен арадағы қоғамдық-саяси қатынастары сарапталған.
«Қазақ хандығы – Мырза Хайдар шығармасында» атты тарауда «Тарих-и Рашидидегі» Қазақстан тарихына қатысты деректердің саяси-әлеуметтік және әдеби қырлары сөз болады.
Үшінші бөлім «Тарих-и Рашидидің» әдеби сипаты» деп аталады.
«Шығарманың мемуарлық сипаты» атты бөлімде М.Х.Дулат еңбегінің әдеби тұрғыдан құндылықтары, оның жанрлық ерекшеліктері талданады.
“Тарих-и Рашиди” – тарихи шығарма, ғылыми тұрпатта жазылған ғұмырнамалық баян екендігі даусыз әңгіме. Дегенмен, аталған еңбектің жанрлық ерекшеліктері туралы біраз ойланып, ізденетін жақтары да жоқ емес. Өйткені, бүгінге дейін қазақ ғалымдарының көпшілігі шығарманың тарихи мән-мағынасына баса назар аударып келеді. Солардың бірі әдебиеттанушы Ш.Елеукенов: «Қазақстан тарихына қатысты жайларды солтүстікте Қадырғали Жалаири баяндап берсе, оңтүстікте тарихымыздың және бір маңызды беттерін Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің “Тарих-и Рашиди” атты еңбегінде төгілтіп жазып берді» [19, 45 б.] деп жазған-ды.
Төртінші бөлім «Тарих-и Рашиди» шығармасындағы поэзия жанрлары» деп аталады.
«Рубаи» тарауында аталған өлең жанрының Мырза Хайдар шығармасында атқаратын әдеби қызметі талданған.
Рубаидың басты ерекшелігі – төрт «мысрадан» тұрады. Бірінші, екінші, төртінші мысралары ұйқас келеді. Рубаидың үшінші мысрасы да басқа мысралармен ұйқасса, әрине, рубаидың әуенділігі арта түседі. Төрт мысраның ұйқасы бірдей келетін рубаилар да парсы поэзиясында жеткілікті түрде жырланған. Оны сопы ақындар Әбдолла Әнсари және Фәрид-ед-дин Шейх Аттар Нишабуридың шығармаларынан көре аламыз [4, 40 б.]. Төрт мисрасы, яғни шұбыртпалы ұйқас (аааа) рубаи «тұйық» деп аталады [30, 435 б.].
Рубаи мазмұндық тұрғыдан, көбінесе, философиялық, сопылық және лирикалық тақырыптарын қамтиды. Философиялық үлгілерін Омар Хәйямның рубаиларынан, сопылық сарынын Әбусаид Әбу-л-Хайыр, Фәрид-ед-дин Шейх Аттар Нишабури, Абдолла Әнсари және Маулана Руми сынды сопы ақындардың рубаиларынан, лирикалық рубаиды Рудаки сынды шығыс шайырларынан таба аламыз [26, 288 б.]. Омар Хәйямның рубаилары философиялық түріне жатады. Бірақ та философ, ұлы хаким, математик, данышпан Хәйямның ел ішінде, әсіресе, Еуропа мен Ресейге тараған рубаиларының көбісі өмірдің мағынасыздығын дәріптейді.
Парсы ақындары рубаиды аруз ережесі бойынша жырлайды. Бұл негізінен: «мәфуло, мәфаило, мәфаилон, фә» уәзініне сәйкес келеді. «Уәзін» деген сөз өлең ырғағының үйлесімін реттейтін өлшемге айтылады. Парсы поэзиясының уәзіндік өлшемі дыбыстың созыңқы және қысқа болуына байланысты. Мәселен, рубаидың жоғарыда айтылған уәзіні былай жіктеледі:
Созыңқы (-), қысқа (ү) дыбыстарды мына шартты белгілермен көрсеттік.
Мәфуло: - , - , ү.
Мәфаило: ү - - ү
Мәфаилон: ү - - -
Фә: -
Пішін (форма) жағынан рубаиға ұқсас екі бәйіттік өлең түрі бар. Бұл парсы әдебиетіне тән өлеңді арабтар «әдду бәйіт» деп өздерінің поэзиясына енгізген. Оның рубаидан айырмасы «мәфаилон, мәфаилон, фәулон» уәзінімен жырлануында:
Бесінші бөлім «Мырза Хайдар еңбегінде есімі аталған ортағасырлық поэзия өкілдері» деп аталады.
Мырза Хайдар Дулат шығармасында моғолдардың саяси өмірімен қатар, мәдени–рухани өмірге де ерекше көңіл бөлінген. Оның еңбегінде орталық Азия халықтарына ислам дінін, мәдениетін, әдебиетін насихаттаған және түрік халықтарының діни бірлігіне қомақты үлес қосқан: Қожа Ахмет Йасауи, Нәжмеддин Кобра, Нәқшбәнд, Нәсір Хұсрау, Парса, Атаи, Сәккаки, Лүтпі, Қожа Әhрар, Жәми, Науаи сынды ұлы тұлғалардың өмірі мен шығармашылығы жайында тың деректер кездеседі. «Тарих-и Рашидидің» поэзия жанрына қатысы туралы сөз болғанда бұл ақындарды айтпай кету мүмкін емес.
Ғазал жырлаған ақындар. Түрік халықтарының Орта ғасырда ғұмыр кешкен көптеген ғұлама-ғалымдары, ақындар мен шешендер ортақ рухани тұлғамыз бола тұра бірнеше ұлт-ұлысқа бөлінген түріктердің жеке меншігіне айналды. Соның бірі қасида жанрының майталманы – Сәккаки.
ҚОРЫТЫНДЫДА «Тарих-и Рашиди» – көркемдігі жөнінен Орта ғасырда жазылған кез-келген парсы, түркі қаламгерлерінің ең әйгілі деген туындысымен таласа алатындай асқақ та ажарлы, күрделі де кесек шығарма. Оның өн бойынан айшықты ауыстырулар мен айқындуларды, керемет теңеулер мен кестелі портреттерді, ғажайып суреттер мен табиғат пейзаждарды, қанатты тіл орамдары мен ислами даналық мәйектерін, сондай- ақ келісті кейіптеулер мен өзге де көріктеуіш әдіс-тәсілдердің қайталанбас үлгілерін көптеп кездестіруге болады.
Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» ғұмырнамалақ тарихи баяны - өз дәуірінің озық туындысы ғана емес, ғасырларды көктей өтіп бүгінге жеткен, қазіргі қазақ оқырманы мен болашақ ұрпақтарға берер тарихи тағылымы мол, эстетикалық деңгейі биік, маңызы зор ұлттық қазыналарымыздың бірі. Ол – тарихи шығарма ғана емес, қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған баға жетпес рухани байлығымыз. «Тарих-и Рашиди» кітабы – адамзат тарихы мен дүниежүзілік әдебиеттің інжу-маржандары қатарына қосылатын іргелі шығарма ретінде әлі де талай-талай ғылыми зерттеулерге өзек болары анық.
Диссертацияның ғылыми нәтижелері тұжырымдалып берілді. Заман өзгерген сайын көзқарас өзгереді. Әйтсе де, әдебиет адамзат баласы үшін басты рухани құндылықтардың бірі болып қалары сөзсіз. Тарих пен әдебиет егіздің сыңарындай жақын пәндер. Сондықтан Тәуелсіздік кезеңіндегі Қазақстан мәдениеті үшін өткен замандардан мұра болып қалған ұлы оқымыстыларымыздың шығармаларын зерттеп, олардың шынайы мазмұны мен маңызын келер ұрпақтың санасына жеткізу – кезек күттірмейтін шара. Бұл орайдан әдебиеттану ғылымының атқарар жүгі ауыр десек, «Тарих-и Рашиди» мен оның авторы М.Х.Дулат туралы бұл зерттеу еңбегі осы бағыттағы соны қадамдардың бірі деп ойлаймыз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Құран кәрім
Назарбаев Н. Туған елім – тірегім. – Астана: Күлтегін, 2004. – 132 б.
Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтандық беттері. – Алматы: Білім. 1995. – 228 б.
Қасқабасов С. ХV-ХVІІІ ғасырдағы қазақ әдебиеті (Компендиум). – Алматы: Әдебиет және өнер институты, 2005. – 64 б.
Хұсейін Рәзмжу. Әдеби шығармалардың түрлері парсы тілінде. – Машһад: Астан құдыс рәзәвиз, 1370. –350 б.
Әмин Ахмет Рази, Һәфи ықлым тәзкересі, парсы тілінде, баспаға дайындаған – С.М.Таһири, Үш томдық. – Теһран: Сурүш. – 137 б.
Қазы Ахмет Тәтәви, Асефхан Кәзвинв Тарих-и Әлфи – мың жылдық тарих. Фикр-руз, баспасы, 1378. –867 б.
Дербісәлі Ә. Мұхаммед Хайдар Дулат. Өмірбаяндық-библиографиялық анықтамалық. – Алматы: 1999. – 160 б.
Жолдасбайұлы С. М.Х.Дулат және ХV-ХVІ ғасырлардағы қазақ хандығы. – Алматы: Қазақ университеті. 2000. – 112 б.
Дербісәлі Ә. Ислам және заман. – Алматы, 2003. – 560 б.
Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди, парсы тіліндегі қолжазба нұсқасынан тәржімалаған Ислам Жеменей. Жалпы ред. басқарған және алғысөзін жазған Әбсаттар Дербісәлі. – Алматы: Тұран, 2003. – 616 б.
Зеһир-ед-дин Мұхаммед Бабыр. /қазақша сөйлеткен – Байұзақ Қожабекұлы/. – Алматы: Ататек, 1993. – 448 б.
Синуһе естеліктері, Мика Валтари, парсы тіліне аударған: Зәбиһолла Мәнсури. – Теһран-Зеррин, 1366 (1987). – 989 б.
Mirza Haydar Dughlat. Аrikh-i-Rashidi. English translation and annotation by W.M. Thackston. – Published at: Harvard university, 1996. – 307 p.
Валиханов Ч. Избранные произовдения. Вступ. статья А.Х.Маргулана. – М: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1987. – 414 б.
Мырза Хайдар Дұғлат. Тарих-и Рашиди. Баспаға дайындаған А.Ғаффарифәрд. – Теһран: Мирас мәктуб, 2004, – 861 б.
Бартольд В. Орта Азия түрік халықтарының тарихы. Ауд. Ғаффар Хұсейни. – Теһран: Тус баспасы, 1376. – 316 б.
Ұйғыр әдебиеті тарихы. – Шыңжаң: Марып баспасы, 1993. – 662 б.
Мырза Хайдар Дұғлат. Тарих-и Рашиди. Өзбекстан Ғылым академиясы. Бируни атындағы шығыстану институты, қолжазба қоры. №1430.
Елеукенов Ш., Шалғынбаева Ж. Қазақ кітабының тарихы. – Алматы: Санат, 1999. – 192 б.
Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер.– Алматы: Алатау, 2005. – 332 б.
Оразбаева А. Қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалар: тарихилығы және жанрлық, стильдік ерекшеліктері. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты). – Алматы. 2005. – 25 б.
Әдебиеттану терминдер сөздігі. //Құраст.: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.
Исмакова А.С. Казахская художественная проза: Поэтика, жанр, стиль. – Алматы: Ғылым. 1998. – 394 б.
Тимофеев А. Основы теории литературы. – Москва: Просвещение, 1976. – 548 б.
Байтұрсынұлы А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публистикалық мақалалар және әдеби зерттеу. //Құраст.: Р.Нұрғалиев. – Алматы: Жалын. 1991. – 464 б.
Доктор Сирус Шәмиса. Әдеби шығарманың түрлері. VІІІ-басылым. – Теһран: Фердаус. 1380. – 343 б.
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1976. – 373 б.
Сыздықова Р. Абай және қазақтың әдеби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. – 616 б.
Смағұлова Ж. Абайтану белестері. /Кітапта: Абай және қазіргі заман. – Алматы: Ғалым. 1994. – 336 б.
Беһзад Беһзади. Фәрһанг Әзірбайжанша-парсыша. – Теһран: Фәрһанг Муасер, 1382. – 1183 б.
Қашғари М. Түрік сөздігі, аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазып, баспаға дайындаған Асқар Құрмашұлы Егеубай. Т.1. – Алматы: Хант, 1997. – 591 б.
Намық Кемал Зейбек. Қожа Ахмет Ясауи жолы және таңдамалы хикметтер. Ауд: Досай Кенжебай Тұрсынбайұлы. Бойут-Таң. – Анкара, 2003. – 255 б.
Бес ғасыр жырлайды. Т.1. Құрастырған: М.Мағауин, М.Бәйділдаев. – Алматы: Жазушы, 1989. – 384 б.
Шейх Мүслиһ-ед-дин Сағди Ширази. Гүлістан. – Теһран: Әл һода, 1371. – 304 б.
Иран-Тәжік поэзиясы. Әлем әдебиеті кітапханасы. Құрастырған, алғы сөзін жазған – Сейфолла Оспан. – Астана: Аударма, 2005. – 728 б.
Дулат М.Х. Жаһаннаме. Аударып, түсініктеме жазған Ә.Дербісәлі. – Алматы, 2007.
Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. М Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. – Алматы: Жазушы, 1990. – 304 б.
Доктор Мұхаммед Мүйін. Фәрһанг Фарси. Парсы тілінде, көп томдық. Т.4. – Теһран: Әмир Кәбир, 1371.
Қожа Ахмет Йасауи. Хикмет жинағы. Жинақты баспаға әзірлеген, алғысөзі мен түсініктерді жазып, сөздікті және қазақша жолма-жол аудармасын жасағандар – Мұхамедрахым Жармұхамедұлы, Мақсұт Шафиғи, Сәрсенбі Дәуітұлы. Қазақша көркем тілге тәржімелеген – Есенбай Дүйсенбай. – Алматы: Жалын, 1998. – 656 б.
Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
Әбді М.І. Қазақтың діни эпосы діни эпостың типологиялық поэтикалық мәселелері. Монография. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2006. – 254 б.
Әбдірәсілқызы А. Мезгілсіз дәурен. Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 2006. – 88 б.
Ұйғыр классик әдебиетінен үгілер, жауапты хатшылар – Әйюпжан Илиюп, Рахматолла Жары. – Шыңжаң: Шыңжаң халық баспасы. ІІ-баспа, 1981. – 638 б.
Атаи, ғазалдар, қол жазба көшірмесі. – Ташкент, 1958.
Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және Түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. – 368 б.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
Монографиялар
Хафиз және қазақ әдебиеті. Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті. – Алматы, 2000. – 122 бет.
Қазақ-Иран мәдени байланыстарының өткені мен болашағы. Қазақстан Республикасы Қазақтың мәдениет және өнертану институты. – Алматы, 2001. – 163 бет.
Деректану. Қазақстан Республикасы Қазақтың мәдениет және өнертану институты. –Алматы, 2002. – 172 бет.
Көне Тараз. – Алматы: Санат, 2002. – 216 бет. (М.Мырзахметұлы, А.Әбдуәлиевтермен бірге)
Тараз–парсы ақындарының жыр шумақтарында. – Алматы: Зерде, 2002. – 32 бет.
Аудармалар
Иран тарихы. – Алматы: Зерде, 2002. – 287 бет.
Мұхамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. – Алматы: Тұран, 2003. – 614 бет.
Молда Мәди Меркішұлы шығармалары. «Тоһфәтол-Жимһурият». Шағатай тілінен қазақ тіліне тәржімалаған. – Алматы: ЖСО «Издательство LEM», 2005. – 304 бет.
Фунун әл Бәләге (Көркем сөз өнері). Шейх Ахмед Құдайдат Тарази. Мәдениет министрлігіне тапсырылды. 300 бет.
Мұхаммед Хайдар Дулат. «Тарих-и Рашиди» (Үзінді). Қазақ прозасы. Хрестоматия. – Алматы: Ғылым, 2001. Б. 272-319.
Сөздіктер
Парсыша-қазақша сөздік. – Алматы: Зерде, 2003. – 447 бет.
Оқу құралы
Түрік халықтары әдебиеті тарихы.Оқу құралы. – Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, Түркітану орталығы баспасы, 2005. – 226 бет
Түрік халықтары әдебиеті тарихы. Хрестоматия. – Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, Түркітану орталығы баспасы, 2005. –342 бет
Басылымдарда жарияланған мақалалар
Мырза Хайдар Дулат. //Дала халықаралық журналы, №6. 2003. – Б. 20-21.
Сасан мемлекет құрылымындағы атақ-лауазым атаулары. //Сөзтаным. ҚР ҰҒА А.Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты. Ғылыми терминологиялық орталық. №1. 2000. – Б. 40-43.
«Оғызнамалар» хақында //Жалын, №6. 2005 – 31-33.
Ислам әлеміндегі сопылық //Ақиқат, №6. 2005. – Б. 59-66.
Мұхаммедтің мәңгілік мұрасы //Алтын Орда, 29 шілде – 4 тамыз. 2005. – Б. 7-12.
Орта ғасырлардағы түркі, парсы және араб елдерінің саяси-мәдени байланыстары // Туған тіл альманағы. 2006. №1. – Б. 32-34
«Тарих-и Рашиди». Қазақ тарихы мен мәдениеті //Жалын, №9. 2005. – Б. 83-85.
Ғазал жырлаған ақындар //Жалын, №2. 2007. – Б. 20-25
Моғолдар және Дулат әмірлігі // ҚазҰУ Хабаршысы, тарих сериясы. №1. 2007. – Б. 19-24.
Қазақ хандығы – Мырза Хайдар шығармасында //ҚазҰУ Хабаршысы, тарих сериясы. №1. 2007. – Б. 24-29
«Тарих-и Рашиди» – әдеби жәдігер //ҚазҰУ Хабаршысы, филология сериясы. № 1. 2007. – Б. 6-10
Рубаи //Жұлдыз, №4. 2007. – Б. 165-177
Мінәжат //Ақиқат, №4. 2007. – Б. 66-71
Түрік әдебиетіндегі мадақ өлеңдер //Қарағанды университетінің Хабаршысы. Филология сериясы. №4. 2006. – С. 98-103
Шығыс әдебиетіндегі мүфрәд (фәрд) жанры. //Абай атындағы ҚҰПУ Хабаршысы. Филология ғыылмдары сериясы. №1. 2007. – Б. 79-83.
Конференция материалдары
Тарих-и Рашиди және қазақ мәдениеті //М.Х.Дулати ойшыл, тарихшы, жазушы, қолбасшы. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. 3-4 маусым. 1999. – Б. 77-87. (М.Қойгелдиевпен бірге)
Тарих-и Рашиди және қазақ мәдениеті (Тарихи сабақтастық мәселелері) //М.Х.Дулати атындағы ТарМУ, 500 жылдық мерейтойына арналған ІІІ халықаралық ғылыми-теориялық конференция. – Тараз, 1999. Б. 76-83. (М.Қойгелдиевпен бірге)
Хафиз түрік ғалымдарының еңбектерінде //І халықаралық Түркология конгресі. – Түркістан, 9-12 қазан. 2002. – Б. 275-276.
Тараз парсы тіліндегі деректер желісінде //»М.Х.Дулат шығармаларының ІV Халықаралық оқулары» атты конференция. – Тараз, 2001. Б. 370-376. (М.Мырзахметұлымен бірге)
Көне Тараз – Наршахидің «Бұхара тарихы» кітабы желісінде //Көне және қазіргі Тараз. Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Тараз, 4-5 сәуір. 2003. Б. 135-138. (М.Мырзахметұлымен бірге)
Тараз тарих тұғырында //Көне және қазіргі Тараз. Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Тараз, 4-5 сәуір. 2003. Б. 30-33. (А.Әбдуәлиевпен бірге)
Мырза Хайдар Дулат және Исламият //Ислам және Қазақстан мәдениеті – Республикалық ғыылми-практикалық конференция материалдары. Қазақ мәдениет және өнертану ғылыми-зерттеу институты. – Алматы, 2003. Б. 47-53.
Шәкәрім және парсы әдебиеті //Ш.Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Семей, 30-31 наурыз. 2006. – Б. 125-129.
Абай шығармасындағы ислами терминдер хақында //Абай мұрасы – тілдік өрістің негізі. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы: Информ. – Алматы, 2005. – Б. 156-164.
Түрік тарихының жаңғырығы және адамзаттың асыл мұрасы – Шахнама //Екінші халықаралық түркология конгресі. «Қазіргі заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы міндеттері». Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ. – Түркістан, 2006. – Б. 67-75.
Тарих-и Рашиди және Тұран патшасы // «Қазақстан халықтарының мәдени-тарихи мұраларын оқып үйрену және дамыту мәселелері». V Халықаралық Дулати оқулары материалдары. – Тараз: Тараз университеті, 13-14 қазан. 2006. – Б. 60-62
Шығыс әдебиеті мен қазақ әдебиетінің стильдік байланысы //«Әдеби мұра және қазақ әдебиеті тарихын оқыту мен зерттеу мәселелері». Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. – Алматы: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 24 ақпан. 2005. – Б. 152-156
Атаидың өмірі мен шығармашылығы //Ғылымның шығып шыңына. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Тараз: Сенім, 2006. – Б. 40-43
Сыр киесіне тағзым // Ғылымның шығып шыңына. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Тараз: Сенім, 2006. – Б. 239-241
РЕЗЮМЕ
на автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук по специальности 10.01.02 – Казахская
литература
Исследование и изучение жизни и творчества выдающегося историка и писателя Мухаммед Хайдара Дулати (1499-1551) является обязанностью исторических наук, литературоведения, философии, религиоведения и лингвистики.
Ценность труда Мирза Хайдара «Тарих-и Рашиди» в том, что он показал связь казахской истории, культуры и литературы с тюркской эпохой и исламским историческим периодом.
Актуальность исследования. «Тарих-и Рашиди» для большинства ученых, изучавших его, представлял ценность в качестве исторического, а не литературного труда.
Труд Мирза Хайдара «Тарих-и Рашиди» охватывает исторические события, происходившие в 1346-1546 годах в Центральной Азии, Тибете, Афганистане, Кашмире, Иране и Ираке. Автор также приводит достоверные сведения из жизни казахского народа, представителем которого он сам являлся. В процессе работы над биографическо-литературным произведением Мирза Хайдар придерживается общественного объективизма в качестве главного принципа, кроме того огромное значение уделяет художественной, литературной стороне своего произведения. В прославлении религии ислама часто пользуется литературными способами восхваления и преклонения. Успешно использует восточные жанры, такие как рубаи, муфрад, газели, кита, фи бадаих. Еще одна особенность данного труда: несмотря на то, что оно написано на персидском языке, автор использует стихи на арабском и тюркском языках. Интересно то, что в произведении встречается множество казахских слов, используемых по сей день.
Особенностью данной работы также является использование литературных приемов Востока, таких как тазмин и талмих. Кроме того, произведение дает нам возможность познакомиться со звездами Востока. Потому что автор «Тарих-и Рашиди» в своем труде использует работы представителей суфистской литературы Ходжа Ахмета Йассауи, Нажмеддина Кобра, Накшбанда, тюркских поэтов Атаи, Саккаки, Лутпи, Алишера Навои и персидких поэтов Абдрахмана Джами, Фирдоуси, Сагди, Анвари. По этой причине, мы рассматриваем данный труд в качестве литературного произведения, и считаем его биографическо-литературным произведением.
Цели и задачи исследования: Основными целями нашего исследования являются определение литературных особенностей труда Мирзы Хайдара Дулати в качестве биографического произведения, уточнение связи между восточной исламской и тюркской литературами, показать их преемственность в казахской литературе. Для достижения поставленных целей, необходимо решить следующие задачи:
- создать научную биографию Мирзы Хайдара;
- определение мастерства владения Мирзы Хайдара техникой художественных приемов и стилей литературы Востока;
- определение проявлений исламского мировоззрения в произведении Мирзы Хайдара;
- более полное изучение жизни и творчества знаменитых деятелей литературно-духовного мира Востока, упомянутых в труде «Тарих-и Рашиди» и их влияния на творчество Мирзы Хайдара;
- сравнение и уточнение сведении о Чагатайском, Тимурском государствах, государствах Шайбани, Дулат и Казахском ханстве в 1346-1546 годах из исследовании мировых и казахских ученых;
- определение восточных литературных жанров основанных на исламских правилах и особенностей исламского литературного стиля;
- раскрытие художественного, философского и психологического значения тюркских стихов и казахских слов в произведении.
В качестве научной новизны исследования установлено, что Труд Мирзы Хайдара «Тарих-и Рашиди» является биографическим литературным произведением.
В введении определены актуальность темы диссертации, цели и задачи работы, научная новизна, методы исследования, практическое значение, экспертиза и концепции, предлагаемые для защиты.
Первая глава называется «Тарих-и Рашиди» - культурное наследие. В ней всесторонне анализируется происхождение Мирзы Хайдара, история написания «Тарих-и Рашиди» и научная среда автора.
В подглаве история изучения «Тарих-и Рашиди» рассматривается изучение учеными мира произведения Мирзы Хайдара Дулата и его историко-культурная оценка.
Вторая глава называется «Мирза Хайдар и политико-культурное состояние в эпоху Моголов».
В подглаве «Дулатское Государство» рассказывается о династии М.Х.Дулата и их общественно-политические связи с правителями государства Моголов.
В подглаве «Казахское ханство – в произведении Мирза Хайдара» рассматриваются политико-социальные и литературные аспекты сведений в «Тарих-и Рашиди», относящихся к истории Казахстана.
Третья глава называется «литературный образ «Тарих-и Рашиди».
В подглаве «Мемуарный образ произведения» анализируются литературная ценность и жанровые особенности произведения М.Х.Дулата.
Четвертая глава называется жанры поэзий в произведении «Тарих-и Рашиди» и рассматривает четыре основных жанров – Рубаи, Муфрад, Восхваление и Поклонение.
Пятая глава называется «средневековые поэты, упомянутые в труде Мирзы Хайдара».
Шестая глава называется тюркско-казахские и персидские культурные связи во времена «Тарих-и Рашиди».
В трех подглавах этой главы изучены: казахские слова, которых насчитывается в труде более ста, используемые в том же виде до сегодняшних дней; произведения тюркских поэтов в Тарих-и Рашиди»; стихи, посвященные древнему городу Тараз.
В заключении, обосновано, что «Тарих-и Рашиди» является одним из самых выдающихся произведений средних веков тюркского и персидского мира, объемным и капитальным трудом. В нем вы найдете выразительные метафоры и портреты людей, восхитительные картины и природные пейзажи, крылатые речевые обороты, религиозные наставления, мудрые изречения и многое другое.
Содержание работы и основа научной концепции. Литература всегда была и остается одной из главных духовных ценностей человечества. История и литература – предметы близкие, по сути, сродни близнецам. Изучение трудов великих ученых прошлого, оставивших нам бесценное наследие, и передача его будущим поколениям является важнейшей задачей для развития культуры независимого Казахстана. В этой связи, на науку литературоведения возлагается большая ответственность, и эта работа о «Тарих-и Рашиди» и его авторе М.Х.Дулате – большой шаг в этом направлении. Результаты научного труда можно использовать в средних и высших учебных заведениях, на специальных курсах и научно-исследовательской работе.
RESUME
On the abstract of the dissertation on application of a scientific degree of Doctor of Philology on a speciality 10.01.02 - Kazakh literature
Research and studying of the life and creative activity of an outstanding historian and writer Muhammed Haydar Duglat (1499-1551) is a duty of historical sciences, literary criticisms, philosophy, religious studies and linguistics.
The value of Mirza Haydar's work «Tarih-i Rashidi» consists in a fact that the author has shown the communication of the Kazakh history, culture and literature with Turkic epoch and the Islamic historical period.
Relevance of research. The majority of scientists, who studied «Tarih-i Rashidi», considered its value as of the historical work, not literary.
The work of Mirza Haydar «Tarih-i Rashidi» covers the historical events occured in 1346-1546 in the Central Asia, Tibet, Afghanistan, Kashmir, Iran and Iraq. The author also gives authentic data from a life of Kazakh people, the representative of whom he was. Creating his biographic literary work Mirza Haydar adheres the public objectivism as a major principle. He also gives the huge value to artistic and literary aspects of his work. He often uses the literary ways of eulogizing and worship for the glorification of religion of Islam. He also successfully uses east genres, such as rubai, mufrad, gazal, kita, fi badaih. One more feature of the given work: despite the fact that it is written in Persian language, the author uses verses in Arabian and Turkic languages. It is interesting that there are a lot of Kazakh words in the work used to this day.
Distinction of the given work is in the use of literary genres of the East, such as tasmin and talmih. Furthermore the work enables us to get acquainted with the stars of the East. Because the author of «Tarih-i Rashidi» uses works of representatives sufi literature such as Hodzha Ahmet Jassau, Nagmeddin Cobr, Nakshband, Turkic poets Atai, Sakkaki, Lutpi, Alisher Navoi and Persian poets Abdrakhman Djami, Firdousi, Sagdi, Anvari. For this reason, we consider «Tarih-i Rashidi» as a literary work, and deem it is a biographical literary work.
Aims and objects of research. Main aims of our research are: to define literary features of Mirza Haydar Duglat's work as biographic work; to specify the communication between east Islamic and Turkic literatures; to show their continuity in Kazakh literature. To achieve the set objects it is necessary to solve following problems:
- To create scientific biography of Mirza Haydar;
- To define Mirza Haydar's skills and technics in art styles of the literature of the East;
- To define the display of Islamic outlook in Mirza Haydar's work;
- To study the life and creative activity of the well-known figures of the East literary world, mentioned in «Tarih-i Rashidi», and their influences on creative activity Of Mirza Haydar;
- To compare and specify the datas about Chagatai, Timur, Shajbani, Dulati and Kazakh States in 1346-1546 from the researches of world and Kazakh scientists;
- To define the East literary genres, based on Islamic rules, and features of Islamic literary style;
- To disclose art, philosophical and psychological value of Turkic verses and Kazakh words in the work.
As scientific novelty of research it is established, that Mirza Haydar's work «Tarih-i Rashidi» is a biographic literary work.
The relevance of a theme of the dissertation, aims and objects of the work, scientific novelty, methods of research, practical value, examination and the concepts, offered for protection, are defined in introduction.
The first chapter passes by the name of «Tarih-i Rashidi» – the cultural heritage. In it Mirza Haydar's ancestry, the story written in «Tarih-i Rashidi» and the scientific environment of the author are comprehensively analyzed.
In sub-chapter the history of studying «Tarih-i Rashidi» the studying of Mirza Haydar Duglat's work by scientists of the world and its historical and cultural estimation are considered.
The second chapter is called «Mirza Haydar and political cultural condition during the epoch of Moghuls».
The sub-chapter «Dulat State» tells about M.H.Duglat's dynasty and their political communications with rulers of the state of Moghuls.
In sub-chapter «Kazakh State – in the work of Mirza Haydar» political, social and literary aspects of datas in «Tarih-i Rashidi», referred to the history of Kazakhstan are considered.
The third chapter passes by the name «a literary image of «Tarih-i Rashidi».
In sub-chapter «Memoir image of the work» the literary value and genre features of M.H.Duglat's work are analyzed.
The fourth chapter is called verse genres in «Tarih-i Rashidi». It considers four basic genres – Rubai, Mufrad, Eulogizing and Worship.
The fifth chapter is called «the medieval poets mentioned in the work of Mirza Haydar».
The sixth chapter passes by the name «Turkic-Kazakh and Persian cultural communications in days of «Tarih-i Rashidi».
In three sub-chapters of this chapter the Kazakh words (there are more than hundred such words in the work), which are still used in the same form; works of Turkic poets in «Tarih-i Rashidi»; the verses, devoted to the ancient city Taraz are considered.
It is proved in the conclusion that «Tarih-i Rashidi» is one of the most outstanding works of the Turkic and Persian world in Middle Ages, volumetric and capital work. Here you can find expressive metaphors and portraits of people, delightful pictures and landscapes, idiomatic unites, religious edifications, wise sayings and many other things.
The contents of the work and basis of the scientific concept. The literature always was and remains one of the main cultural values of humankind. The history and the literature are relative subjects, as a matter of fact, they are similar to twins. Studying of the works of great scientists of the past, who has left us their heritage, and conveyance it to future generations are the major aim for the development of culture of independent Kazakhstan. In this connection, the great responsibility is confered on the science of literary criticism. Studying «Tarih-i Rashidi» and its author M.H. Duglat is a big step in this direction. The results of scientific work can be used in middle and higher educational institutions, on special courses and research work.
