Предмет: Қазақ тілі
Тип: Реферат
Объем: 25 стр.
|
Закрыть
|
Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің функционалды-семантикалық категориясы
МАЗМҰНЫ
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 3
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ 6
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 25
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеудің өзектілігі. Тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру соңғы кезде тіл теориясында да, практикасында да жаңа қарқын алып келеді. Бұл орайда әсіресе функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған функционалды грамматикаға ерекше мән беріліп отыр. Жалпы тіл білімінде функционалды грамматика (лингвистикалық функционология) мәселелерінің қолға алынғанына көп уақыт өткенмен, қазақ тіл білімінде бұл сала енді-енді сөз бола бастады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Диссертацияның "Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының негізгі белгілері" атты бірінші тарауында белгілілік/белгісіздік категориясының танымдық сипаты, референция теориясымен байланысы, тіл прагматикасына қатысы, қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік функционалдық-семантикалық категориясының парадигмалық жүйесі, оларға негіз болатын критерийлер, қызметі, белгілілік және белгісіздік мәнін білдіретін жағдаяттар көрсетілді.
Тілді функционалдық тұрғыдан зерттегенде, сөйлеу барысындағы грамматикалық бірліктердің қызметіне баса назар аударылады. Яғни ұғымдар мен олардың тілдегі көрінісі сарапталады, сөйлеуші санасындағы коммуникативті маңызды категориялар тексеріледі. Олардың тіл құрылымында өзіндік орны болады. Сөз етіп отырған белгілілік/белгісіздік категориясы да ұғымдық категорияға жатады. Белгілілік/белгісіздік категориясы тілдік категория ретінде өте күрделі құбылыс болып табылады. Функционалды-семантикалық категория ретінде ол басқа категориялармен тығыз байланыста қарастырылып, сана жұмысына байланысты тұрғысынан сөз болуы керек. Тілдік категория ретінде ол тілдік семантика, ұйымдасу тәсілдері, берілу жолдары тұрғысынан сипатталуы керек.
"Қазақ тіліндегі белгілілік функционалдық-семантикалық категориясының құрылымы" деп аталатын екінші тарау белгілілік мәнінің имплицитті, эксплицитті берілу жолдарын талдай отырып, белгілілік мәнінің семантикалық инвариантын анықтауға арналған.
Белгілілік/белгісіздік категориясының арнаулы көрсеткіштері (артикль) болмағанмен, ол тілдің бірнеше деңгейлеріндегі құралдар арқылы көрініс табады. Белгілілік/белгісіздік категориясын білдіретін лексикалық құралдар ретінде белгісіздік, сілтеу, жіктеу есімдіктерін, морфологиялық құралдар ретінде табыс септігі мен ілік септік жалғауларының түсіп қалуы, синтаксистік құралдар ретінде интонация, сөздердің орын тәртібі, сөйлемнің актуалды мүшеленуі т.б. атауға болады. Белгілілік/белгісіздік категориясы тілдің бірнеше қабатындағы құралдар арқылы берілгенмен, мағынасының ортақ болуына байланысты бір функционалды-семантикалық өріс аясына біріктіріледі [7].
Функционалды грамматика принциптеріне сәйкес белгілілік/белгісіздік категориясы мынадай белгілерден құралуы керек:
Белгілілік мәні анафора, дейксис немесе сөйлесушілердің аялық білімінің нәтижесінде туындауы да мүмкін. Осыған байланысты белгіліліктің өзі әр түрлі деңгейде болуы мүмкін. Мәселен, алдыңғы контексте осы зат туралы сөз болуы мүмкін (анафоралық белгілілік), саусақпен көрсетуге болатындай, зат сөйлесушілердің алдында тұруы мүмкін (дейктикалық белгілілік) немесе сөйлеуші мен тыңдаушының жалпы аялық біліміне сәйкес келетін апперцепциялық белгілілік болуы мүмкін. Анафоралық белгілілікті Ж.Аймауытовтың "Қартқожа" романынан да кездестіреміз:
… Сол кезде қожадан талай бала оқиды. Сол балалардың ішінде босаға жақта - астында бір жапырақ тай тері, мұрнын қос-қостан тартып, қожасының ақ сабауына қарай түсіп, шиге шанышқан бір жапырақ қағазына үңіліп, құнысып, бір бала отыратын еді. Жасы 10-11 шамасы болар ма екен, қалай… Екі жеңі де сауыс, бетінің бір жағы сатпақ, көзінің былшығы да жөнді тазармайды. Сол баланың қақ-соқпен ісі жоқ, момақан, аңқау, көзі бажырайып, аузын ашып, мұрны қоңқиып отырғаны. Жасында болпиған, сүйкімді бір бала болады ғой, тап сол бала осы еді. Құдай оңдап, аты да түріне сай бола кетер ме? Қартқожа…
Жазушы Қартқожаны алғаш таныстырған кезде бір бала деген тіркес арқылы, яғни бала сөзін бір сан есімімен тіркестірсе, екінші рет атағанда, бала сөзін сол сілтеу есімдігімен тіркестірген. Жіктеу есімдіктері сияқты сілтеу есімдіктері де референттілігі жоғары тұлғалар қатарына жатады.
Контексте белгісіздік мәні тектік, нақты және көмескі (нақты емес) референцияда ерекшелеу үшін қолданылады.
1. Тектік референцияда белгісіздік мәнде жұмсалған зат есімдер заттың белгілі бір топқа немесе топ мүшесіне қатысын білдіреді. Тектік референцияда белгісіздік мәнде жұмсалған зат есімнің негізгі белгісі бір топтағы зат есімдердің ішінен іріктеу мүмкіндігі болады: Төртінші - Доғаның жанында ершіктей, Балқаштың жанында шаппа шоттай жылмырайған Жорғабек деген кісі еді (Аймауытов Ж. Шығ. І том. 216 б.).
Тектік референцияда белгісіз мәнде жұмсалған зат есім алғаш рет сөз болған затты білдіру үшін қолданылады. Зат сөйлеушіге таныс болуы мүмкін, алайда тыңдаушы ол туралы бейхабар болуы немесе екеуіне де таныс болмауы мүмкін: Әйел деген жарықтық өмірі таусылмайтын, адамды жалықтырмайтын қызық әңгіме ғой. Әсіресе біздің "Екі әуейі" әйелдің әңгімесіне жалыққан бар ма? Ауыздарынан сілекейі көздерінен жасы аққанша күлісіп мәз-мәйрам болды (Аймауытов Ж. Шығ. І том. 235 б.).
2. Нақты референцияда белгісіз мәнде жұмсалған зат есім бұрыннан белгілі зат жаңа қырынан танылғанда қолданылады: Тани кетті Ақбілек: етегін кірмен зерлеген, төбесін үкі сәндеген басында найза ақ тақия; қолында шаңкіш асасы: асасының өн бойы шығыршық, кебшік, сылдырмақ; үші қозы жауырын, мойнында жұмыр тәсбісі; танауы таңқиған, омырауы аңқиған, кеңірдегі сорайған, жіліншегі сидиған, саусақтары шибиған, үркек малша оқшиған, бес тал сақалы шоқшиған, шынжау етті, шың бетті, жағына пышақ жанитын, бір көргеннен танитын - Іскендір екен кәдімгі (Аймауытов Ж. Шығ. І том. 181 б.).
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда:
1. Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясын зерттеу барысында нақты қызметке жұмсалған түрлі тілдік құралдарды жүйе ретінде алып, оны функционалды-семантикалық категориясы ретінде қарастырдық. Белгілілік/белгісіздік категориясының ортақ мәндерін анықтау барысында олардың тілдегі көрінісі, берілу жолдары, олардың нақтылық, көптік, тұтастық, жинақтау, жалпылау т.с.с. мәндері айқындалды.
2. Қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының үлгілері осы мәннің басқа да берілу жолдарын айқындауға мүмкіндік берді. Атап айтқанда, сілтеу есімдіктері мен тәуелдік жалғауларының қолданысы, сөздердің орын тәртібі сияқты синтаксистік құралдар, лексикалық құралдар анықталды. Аталған категориялар дәстүрлі грамматикада бөлек-бөлек сөз болатын да өзара белгілілік/белгісіздік категориясына байланысты біріктірілмейтін.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Рылов Ю.А. Категория определенности-неопределенности и способы ее выражения в русском языке сравнительно с испанским //Вопросы филологии и методики преподавания испанского языка. – Воронеж, 1971. –С. 38-49.
2 Крушельницкая К.Г. Коммуникативное задание предложения и способы ее выражения // Учебное пособие по сопоставтиельной грамматике немецкого языка. –М., 1978. –125 с.
3 Алехина М.И. Категория определенности-неопределенности в современном русском языке. Дисс... канд. филол. наук. –М., 1975. –214 с.
4 Ревзин И.И.Структура языка как моделирующей системы. –М., 1978.
–287 с.
5 Кацнельсон С.Д. Типология языка и речевое мышление. –Л., 1972.
6 Сабитова З.К. Категория определенности/неопределенности предложения. Дисс. докт. фил. наук. –Алматы, 1999. –297 с.
7 Бондарко А.В. Теория морфологических категорий, –Л., 1976. –255 с.
8 Химик В.В. Категория субъективности и ее выражение в русском языке. –Л., 1990. –С. 52.
9 Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. –Алматы: "Ана тілі", 1991. –445 б.
10 Омарова А. Қазақ тіліндегі нөлдік морфеманың функционалды және семантикалық аспектісі. Филол. ғыл. докт. дисс. –Алматы, 2006. –282 б.
11 Казембек А. Общая грамматика турецко-татарского языка. –Казань, 1946 –С. 381-382.
12 Грамматика алтайского языка. –Казань, 1869. –142 с.
13 Краткая грамматика казак-киргизского языка. Фонетика и этимология. Составил П.М.Мелиоранский. СПб. Часть І‚ 1894‚ Часть ІІ‚ 1897. –15 с.
14 Катанов Н.Ф. Опыт исследования уранхайского языка. –Кaзань, 1903.
–С. 783-784.
15 Дмитриев Н.К. Строй турецкого языка. –М., 1939. –3 с.
16 Севортян Э.В. Прямое дополнение в турецком языке //Вестник МГУ 1948. №12. –С. 89-90
17 Киекбаев Дж. Введение в урало-алтайское языкознание. –Уфа, 1972.
–80 с.
18 Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. –Алматы: "Арыс", 2007.
–488 б.
19 Балакаев М. К истории изучения определенности-неопреденности в тюркских языках //ҚазССР ҒА Хабарлары Филология сериясы 1976. №2.
–Б. 3-12.
Р Е З Ю М Е
Функционально-семантическая категория определенности и неопределенности в казахском языке
специальности 10.02.02 – казахский язык
Актуальностью научной работы являются особенности языковых категорий, которые, в последнее время, принимают все новые грани исследования как с теоретической, так и с практической сторон. В связи с этим, особое внимание уделено функционально-семантическим категориям функциональной грамматики. Хотя, в общем языкознании, функциональная грамматика (лингвистическая функционология), уже давно является объектом исследований, в казахском языкознании, она, только-только делает первые шаги.
Категория определенности и неопределенности в казахском языке, до сих пор не являлось целью исследования в научных кругах. Парадигматическое объединение и разные уровни передачи языка не были выведены в свет. Исследование этой сферы, обусловлено потребностями функциональной грамматики, типологии, историей языка, теорией и практикой перевода и методами преподавания казахского языка. Так же, актуальностью и целью научной работы является - определение и анализ языковых инструментов, составляющие функционально-семантическую категорию и их объединение по семантической функциональности в единую структуру. Нужно отметить, что, анализируя и исследуя смыслы компонентов одной грамматико-лексической структуры, будут описаны связующие звенья и взаимосвязь составных элементов данной структуры.
Целями и задачами данной работы являются рассмотрение категорий определенного и неопределенного состояния казахского языка в рамках функционально-семантической категории, анализ и определение путей передачи смысла в разных ситуативных функциях.
В основу объекта исследования легли содержания известных литературных произведений.
Научная новизна исследования. В сфере функционально-семантической категории, состояние определенности и неопределенности казахского языка рассматривается впервые. Внутренняя структура, парадигматические соотношения вариантов и инвариантов, передача смысла и содержания в определенной ситуации вышесказанной категории, так же, впервые являются объектами этой научной работы.
Теоретическая значимость исследования. Объекты исследования внесут дополнительные теоретические значимости разных уровней взаимосвязи языковой структуры в функциональную грамматику казахского языка. Результаты работы могут быть использованы в трудах по лексической семантике, синтаксису и лингвистике. Так же, могут быть дополнительным пособием по различным сферам лингвистики и ее взаимосвязи с другими практическими целями языкознания.
Практическая ценность научной работы. Результаты и основные положения работы могут быть использованы как пособия к учебникам по изучению и методам преподавания казахского языка, при исследовательских работах в высших учебных заведениях по функциональной грамматике, при теории и практике перевода, литературного языка, культуре словообразования, морфологии и синтаксисе. Основные концепции и аргументы, полученные в ходе научной работы, так же могут быть использованы при проведении специальных курсов и семинаров по типологии и теории, в сфере переводческой деятельности и в методах преподавания казахского языка.
Методы исследования. В связи с тем, что в научной работе описываются различные уровни языка, морфологическая, синтаксическая и лексическая передача категории определенности и неопределенности, учитывая и другие нюансы языкознания, использован метод структурного рассмотрения языка. Для полного раскрытия функционально-семантической категории состояния определенности и неопределенности, так же использованы методы трансформации и дистрибуции, которые помогут описать тонкие грани языка. Для выявления семантических компонентов состояния определенности и неопределенности, был использован метод компонентного анализа.
Основные положения, выносимые на защиту:
- категория состояния определенности и неопределенности казахского языка является функционально-семантической категорией. Ее смысловой статус на разных уровнях языка состоит из множества семантических вариантов;
- функционально-семантическая категория определенности и неопределенности описывается на лексической, морфологической и синтаксических уровнях;
- функционально-семантическая категория определенности и неопределенности явно выражена в языковом контексте;
- функционально-семантическая категория определенности и неопределенности в казахском языке является смысловой категорией;
- нвариантный смысл функционально-семантической категории определенности и неопределенности основан на известности или неизвестности объекта для слушающего;
- категория определенности и неопределенности в функционально-семантическом свете явно выражена в контексте морфологии, лексики и синтаксиса. Все они группируются в основе инвариантой категории определенности и неопределенности.
Обсуждение научной работы: Основные заключения и положения научной работы были опубликованы республиканскими изданиями в виде 9 статей и были вынесены на суд научного круга в 6 международных научно-теоретических конференциях.
