Предмет: Қазақстан Республикасының тарихы
Тип: Реферат
Объем: 28 стр.
|
Закрыть
|
Мұстафа Шоқай. Әлем таныған тұлға
Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді.
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шоқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шоқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.
1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкіметінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шоқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді.
М.Шоқайдың рухани әлемінде “Қазақ” газетінің алатын орны ерекше. Бұл жағдай оны ең алдымен Алаш қозғалысы арнасында қалыптасуына тигізген Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтың тікелей ықпалына байланысты. Оған “Қазақ” газетінде Ахмет пен Міржақып Дулатовтың сенімді көмекшісі ретінде Мұстафаның ауылдасы, қатарлас өскен жолдасы Мұстафа Оразайұлы жұмыс істейтін. 1913 жылы Мұстафа Петербургте оқып жүрген Сейілбек Жанайдаров, Батырша Есімханов, Ыдырыс Оразалы баласы, Ғұсман Жандыбек баласы, Мұқыш Поштаев деген қазақ жастарымен бірге “Қазақ” газетінің шығуына ризашылықтарын білдіріп, оның халық тарапынан қолдау табуы керектігі туралы редакцияға хат жолдайды.
М.Шоқайдың Ә.Бөкейхановпен бірге қоян-қолтық қарым-қатынаста болуы, әсіресе 1916 жылдан бастап орын алады. Сол жылы ІV Мемлекеттік Думаның Мұсылман фракциясы жанынан құрылған Кеңесу бюросы құрамына енген Әлихан жаңа құрылымда Түркістанның бір өкілінің болуы керектігі және оған М.Шоқайдың лайық екендігі жөнінде мәселе көтереді. Бұл орайда оның жан-жақты дайындығының барлығы, Түркістан жағдайын жақсы білетіндігі, Петроградта тұратындығы, бұрыннан да Мұсылман фракциясының жұмысына қолғабыс беріп келгендігі есепке алынады.
Бұл пікірді Х.Досмұхамедовтің 1919 жылы М.Шоқай мен оның әйелін Кавказ бағытында шығарып салуымен, В.Чайкиннің хаттарына қарағанда, 1921-1922 жылдары Мұстафа тағдырына қатысты мәселелермен айналысуымен, мекен-жайы жөніндегі мағлұматты да В.Чайкин, не У.Қожаев пен Ә.Оразаевтан алуы мүмкіндігімен тиянақтауға болады.
Сол кезеңде ОГПУ органдарында Х.Досмұхамедовтің М.Шоқаймен Германияда оқып жүрген түркістандық студенттер арқылы хабарласып тұрғандығы жайлы материалдар жинастырылады. Мағжанның Ташкенттегі ғылыми-педагогикалық қызметіне, онан кейін Мәскеудегі Жоғары көркем әдебиет институтына оқуға түсуіне тікелей жәрдем беруі, мектеп оқулықтарын жазу үшін Білім комиссариатында А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Қожанов, М.Әуезов және басқа да қазақ зиялыларын шоғырландыруы Х.Досмұхамедовтің М.Шоқаймен ынтымақтастық қозғалысынан тыс тұрмағанын көрсетеді. Ал, оның Қазақстан бойынша ОГПУ бастығының орынбасары Альшанскийге М.Шоқаймен ешбір байланысының жоқтығын айтуы түсінікті нәрсе. Дегенмен NN мен Мұстафа арасындағы байланыстың мұнан ары қарай қалай өрбігендігі жөніндегі деректің жоқтығы бұл мәселеге түпкілікті жауап беруге мүмкіндік бермейді. Қалай болғанда да Мұстафа бұрын таныс, ниеттес адамнан хат алып, оған жауап хатында өз ойларымен бөліседі. Бірақ Ташкенттен 23 қаңтарда жіберілген хаттың Париждегі Мұстафаға 2 мамырда ғана кешігіп жетуі жұмбақ көрінеді. Асылы, хат Түркияға, не батыс елдерінің біріне бара жатқан “сенімді адам” арқылы жіберілсе керек.
М.Шоқайдың бұл тұжырымы бүгінгі күні Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның алдыңғы қатарлы елу елдің қатарына қосылу саясатымен өзектес келеді. Жаһандану заманында халқымыздың ұлттық кескін-қабілетін, этникалық бірегейлігін, тілі мен ділін сақтап қалу да – қазіргі күрделі проблема. Большевиктік жүйе тарих сахнасынан кетіп, әр ұлт өз үйі ішінде өзі қожа болғаннан кейінгі уақыттағы мемлекетаралық қатынастар жөнінде айта келіп, Мұстафа тәуелсіз Түркістанның бұрынғы метрополия – Ресеймен өзара достық байланыста болуы геосаяси жағдайдан туындайтын міндет дейді. Автократиялық, демократиялық, не басқа сипатты Ресеймен қарым-қатынаста болу қажеттігін, бірақ оның өзара тиімділікке негізделуін, “жауапсыз достықтың зиянды” екендігін ескертеді.
Бүгінгі күні Мұстафа халық жадында да, жүрегінде де берік орын тепті. Оның маңдайына кез-келген тұлға ие бола бермейтін бақыт – өз халқымен үндес, тағдырлас болу жазылды. Мұстафаның қайраткерлік болмысын, ұланғайыр мұрасын, бүгінгі күнмен өзектесіп жатқан ой-тұжырымдарын зерттеу, насихаттау, ұлықтау еліміздің егемендігін баянды етуге, жас ұрпақты отансүйгіштік рухта тәрбиелеуге қызмет етеді.
