Для Казахстана

ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Лексикография өзге ғылым салаларымен тығыз байланыстағы, көптеген жағдайларда осы ғылым салаларының тоғысында, шек-арасында дамып отыратын ғылыми пән болып саналады. Қоғамдық сананың көрінісі ретіндегі, ұжымдық тәжірибені жинақты түрде бейнелейтін ғылыми шығарма ретіндегі лексикографиялық туындыларды түзудің ғылыми-теориялық мәселелері тіл білімінің әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттаным салаларымен тікелей байланысты. Лексикография теориясы ұғымның, зат пен құбылыс атауларының мағыналарына түсінік беру жағынан семасиологиямен, тілдегі сөздік құрамның жиынтығы ретінде лексикологиямен, ғылыми апарат пен метатіл мәселелері жағынан логикамен, тіларалық коммуникацияға байланысты аударма теориясымен, басқа да көптеген ғылым салаларымен тығыз байланыста. Сөздік атаулының, бір жағынан, ғылыми өнім, екінші жағынан, ақпарат көзі, үшінші жағынан тілді үйрететін дидактикалық туынды болып саналатыны белгілі. Тілдің табиғатын зерттейтін көпқырлы ғылым саласы ретінде лингвистиканың дидактикамен тоғысатын жерлері көп. Осы екі ғылым саласының ара-жігінде пайда болып жатқан ғылыми пәндер де жеткілікті. Солардың бірі – лексикографиядағы жаңа салалардың бірінен саналатын оқу лексикографиясы.

«Теоретикалық лексикографияның ғылыми негіздері» деп аталатын бірінші бөлімде теоретикалық лексикографияның құрылымдық негіздері зерттеледі. Лексикографияның теориясы мен тарихы құрамындағы негізгі категориялардың мазмұнына талдау жасалады.

1.1 Лексикография теориясы мәселелері. Бұл тақырыпшада лексикография теориясында қаралатын «лексикография» ұғымының мәні мен мазмұны, біртілді оқу сөздігін түзудегі лексикологиялық заңдылықтар («сөздік лексикологиясы»), сөздіктердің жанрлары мен типтері туралы ілім, сөздіктің элементтері мен параметрлері туралы ілім, біртілді оқу сөздігіндегі лексикографиялық құрастырма негіздері туралы ілім, бастапқы материалдар туралы ілім, сөздік түзу ісін жоспарлау мен ұйымдастыру туралы ілім жөнінде сөз болады.

1.2 Лексикография тарихының мәселелері. Сөздіктер тарихын зерттеу. Теоретикалық лексикография екі бөліктен құралады. Оның бірінші, негізгі бөлігі – лексикография теориясы болса, екінші бөлігі лексикография тарихы. Лексикографияның теориялық мәселелерін зерттеген В.В.Морковкин лексикография тарихы ұғымының өзінің біртекті еместігін, оның өзі іштей екі тармаққа бөлінетінін жазады.

«Шағын көлемді оқу сөздіктерінің құрылымдық негіздері» деп аталатын екінші бөлімде «оқу лексикографиясы» терминінің мәні, оқу сөздігінің дидактикалық құндылығы мен антропоөзекті бағдары, оқу сөздіктерін түзудегі градуалдылық ұстанымының қолданым ерекшеліктері, біртілді шағын оқу сөздігінің лексикалық негізі мәселесі, шағын оқу сөздігіндегі құрылымдық сөздер құрамы, оқу сөздігіндегі лексикалық минимум мәселесі, оқу сөздігінің «ортақ минимумы», біртілді шағын оқу сөздігіне лексикалық бірліктерді сұрыптап алу ұстанымдары туралы зерттеу жүргізіледі.

2.1 Оқу лексикографиясы терминінің мәні. «Оқу лексикографиясы» тіркесіндегі жетекші мүше - лексикография. Ал осы сөздің ішкі формасы, мәні қандай деген сауалға жауап іздер болсақ, оны сөздің этимологиясынан табамыз. В.В. Морковкиннің пікірі бойынша, «лексикография» терминіне берілетін этимологиялық түсініктемелерді екі түрге бөліп қарастыруға болады.

2.2 Оқу сөздігінің дидактикалық құндылығы мен антропоөзекті бағдары. М. Малбақов сөздікте үш түрлі интенцияның болатынын жазған еді. Олар: дидактикалық, анықтамалық және ғылыми интенциялар. Түсіндірме сөздіктің құрылымын зерттеуге арналған еңбегінде ғалым: «Жалпылама қолданымға арналып жасалатын түсіндірме сөздіктердің жұртшылық тарапынан үнемі қолданымда болуы және неғұрлым ұзақ уақыт ішінде (ондаған‚ жүздеген жылдар бойы) қолданымда болуы ондағы интенциялардың арасалмағына байланысты. Егер сөздіктегі ғылыми интенция басқаларынан басым болса‚ ол сөздік негізінен ғылыми жұртшылықтың пайдаланатын кітабы болмақ. Анықтамалық интенция басым болса‚ энциклопедияға айналып кету қаупі бар. Дидактикалық интенцияның басымдығы оны негізінен тілүйренім‚ оқу құралына айналдырады. Сондықтан‚ сөздіктің шын мәніндегі «халық кітабына» айналып, ұзақ қолданылуы үшін ондағы үш интенция теңгермелі қалыпта болу керек» деген тұжырым жасаған болатын [10]. Демек, оқу лексикографиясының туындыларында дидактикалық интенцияның басым болатындығы белгілі.

2.3 Оқу сөздіктерін түзудегі градуалдылық ұстанымының қолданым ерекшеліктері. М.Малбақов ағылшын лексикографиясындағы тілүйренімдік мақсаттағы түсіндірме сөздіктердің «мектепке дейінгі балаларға арналған‚ бастауыш мектептегі балаларға арналған‚ орта мектеп оқушыларына арналған‚ студенттерге арналған‚ от басында қолдануға арналған‚ жұмыс орнында қолдануға арналған‚ кітапханада қолдануға арналған‚ жол-жөнекей қолдануға арналған («жол ашар»‚ «қалта сөздіктері») дегендей, түрлі дәреже-деңгейлерде жасалып отырғандығын» жазады. Ғалым сөздіктердің осындай алуан түрлерін жасауға негіз болатын басты ұстанымның - градуалдылық екендігіне тоқтала отырып, аталмыш ұғымның мәнін ашады:

2.4 Лексикалық негіз. Біртілді оқу сөздігіндегі құрылымдық сөздер. Ең алдымен қазіргі қазақ тіліндегі негізгі құрылымдық бірліктердің тізбесін жасаудың қажеттігі аян. М.Малбақов оны тілдегі лексикалық негіздің өзегі санайды. Құрылымдық сөздер тізбесі қазақ тілі бойынша тілүйретім сөздіктерін жасаушы авторлар үшін, қазақ тілі бойынша оқулықтар, оқу құралдары мен оқылым кітаптарын құрастырушылар үшін, қазақ тілін өзге тілді аудиторияда оқытушы ұстаздар үшін, қазақ тілін үйренуші шетелдік студенттер үшін, сондай-ақ, қазіргі қазақ тілі лексикалық өзегінің статистикалық және әдіснамалық құрылымын қарастырушылар үшін қажет.

ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі таңда лексикография ғылым мен білім, техника, өнеркәсіп салаларының бәріне де қатысты, қолданым аясы өте кең пәндердің бірінен саналатыны белгілі. Сол себепті лексикографиялық туындыларды түзудің ғылыми-теориялық мәселелерін зерттеуде таза лингвистикалық факторлар да, алуан түрлі ғылым салаларының ерекшеліктерінен туындайтын экстралингвистикалық факторлар да ескерілуі тиіс екенін тәжірибе көрсетіп отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Соссюр Ф.де. Труды по языкознанию. М., 1977; Смирницкий А.И. К вопросу о слове (Проблема «отдельности слова») // Вопросы теории и истории языка в свете трудов И.В.Сталина по языкознанию. М., 1952.
2. Щерба Л.В. Опыт общей теории лексикографии // Известия АН. Отд. л-ры и языка‚ 1940. Вып.3. С. 89-117.
3. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы:
Сөздік – Словарь, 2005. – 440 б.
4. Берков В.П. Вопросы двуязычной лексикографии. Л.‚ 1973. 190 с.
Malkiel Jakob. Distinctive Features in Lexicography. A Typological
Approach to Dictionaries Exemplified with Spanish, part 1-2, 1959. Univ. of California Press, Berkeley and Los Angeles; Sebeok T.A. Materials for a Typology of Dictionaries. Lingua, Amsterdam, 1962, vol. XI. 20; Rey-Debove J. Etude linguistique et semiotique des dictionnaires français contemporains. The Hague – Paris, Mouton, 1971, 329 pp.
6. Денисов П.Н. Основные проблемы теории лексикографии: автореферат дис. докт. филол. наук. М., 1976.
7. Караулов Ю.Н. Об одной тенденции в современной лексикографической практике // Русский язык. Проблемы художественной речи. Лексикология и лексикография. - М.‚ 1981. С.135-153.
8. Түсіпқалиева Р. Қазақ лексикографиясы: екітілді шағын сөздіктердің құрылымы. Фил. ғыл. канд. дис. автореф. Алматы, 2007. – 24 б.
9. Морковкин В.В. Основы теории учебной лексикографии (научный доклад диссертации доктора фил. наук). М., 1990.
10. Малбақов М. Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері. Алматы: Ғылым, 2003. -357 б.
11. Сарыбаев Ш.Ш. Проблемы казахской региональной лексикографии: автореферат дисс. Доктора. – Алма-Ата, 1973. 105 с.
12. Хусаинов К.Ш. В.В.Радлов и казахский язык. – Алма-Ата: Наука, 1981. 172 с.
13. Малбақов М. Қазақ лексикографиясының тарихы. Фил. ғыл. кандидаты диссертациясы. Алматы, 1992.
14. Малбақов М. Сөздіктің тілі туралы // Профессор С.М.Исаев: қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың теориялық және әдістемелік мәселелері. I том. Алматы, 2008. 148-154 бб.
15. Малбақов М. Шағын тілүйренім сөздігінің минимум құрамы туралы // Тілтаным, 2008. №1.

Р Е З Ю М Е


Казахская лексикография: научные основы составления одноязычных учебных словарей

Специальность – 10.02.02-казахский язык

Диссертационная работа посвящена одной из новейших и актуальных направлений отечественной лексикографии - учебной лексикографии, а, именно, исследованиям основ составления малых одноязычных словарей, описанию особенностей состава и структуры их словника.
Актуальность исследования. В социокультурном и языковом пространстве современного Казахстана в обучении государственному языку, в усвоении его лексических основ большое дидактическое значение, безусловно, принадлежат словарям. В связи с этим очень серьезно и остро стоит вопрос о разработке научно обоснованных, грамотно составленных и общедоступных словарей. Актуальность данного диссертационного исследования определяется тем, что впервые в казахском языкознании рассматриваются научно-теоретические основы и оптимальные пути разработки малых одноязычных учебных словарей активного типа. Такие словари были бы весьма полезны и эффективны как для обучения родному языку, так и для соотечественников, иностранцев, желающих самостоятельно овладеть государственным языком Республики Казахстан. До настоящего момента исследования в области казахской лексикографии в основном были ориентированы на разработку двуязычных переводных словарей для иноязычной аудитории.
В условиях полиэтничного и поликонфессионального Казахстана государственный язык выступает консолидирующим фактором, следовательно, создание оптимальных условий для его овладения является одной из первостепенных задач и для ученых, педагогов. Недостаточная разработанность теоретических и практических основ учебной лексикографии прямым образом отражается на качестве усвоения языка и негативно отражается на процессе внедрения госудаственного языка. В связи с этим остро стоит необходимость разработки учебных словарей активного типа, в которых бы учитывалось пропорциональное соотношение дидактических, научных и информативных интенций, что в конечном счете также предопределяет актуальность разрабатываемой темы.
Объект исследования - научно-теоретические основы создания малого одноязычного учебного словаря, ориентированного на лексическую основу казахского языка в учебной лексикографии, а также структурные особенности составления их словника.
Предмет исследования. Учебная лексикография, представляющая собой отдельное направление лексикографии – раздела языкознания.
Основные источники и материалы В качестве исходного исследовательского материала, источниками исследования послужили отечественные и зарубежные образцы малых учебных словарей, научные труды, посвященные общетеоретическим и структурным проблемам учебной лексикографии. Были привлечены исследования по истории казахской лексикографии, также исследования, обобщающие практические и научные данные по созданию учебных словарей малого формата.
Методологической основой исследования являются идеи ученых в области как мировой, так и отечественой лексикографии как Л.В. Щерба, В.П. Берков, Ж. Дюбуа, К. Дюбуа, А. Рей, Л. Згуста, П.Н. Денисов, В.В. Морковкин, Ю.Н. Караулов, Ш.Ш. Сарыбаев, Б.К.Калиев, М. Малбаков, Р. Тусипкалиева и др.
Цель исследования. Основной целью исследования является определение научно-теоретичесих и практических основ составления учебных словарей для общего употребления, ориентированных на общий лексико-грамматический минимум, охватывающих базисную лексику и структурные единицы словарного состава языка; определение количественно-качественного состава языковых единиц, привлекаемых в состав словника.
Для решения указанных целей с в диссертации ставятся следующие задачи:
- провести анализ мировой практики в области учебной лексикографии, подытожить их общетеоретические проблемы;
- обобщить опыт отечественных ученых в области учебной лексикографии;
- изучить научно-теоретическую литературу, освещающую концепцию создания малых учебных словарей;
- определить состав языковых единиц, структурных слов, составляющих лексическую базу языкового сознания, общенаучного базисного словаря, связанных с лексикой словника малого словаря;
- определить принципы отбора словарных единиц для словника, дать оценку их функциональных особенностей.
Научная новизна исследования. Научную новизну диссертацинного исследования, в первую очередь, предопределяет то, что впервые в казахском языкознании проведен системный анализ проблем теоретической лексикографии; во-вторых, впервые объектом исследования в казахском языке стали научно-теоретические, структурные проблемы создания малых одноязычных учебных словарей; в-третьих, проблема охвата и отбора в словнике состава базовой лексики, представляющих собой лексическую основу казахского языка, впервые стали предметом исследования в казахском языкознании.
Основные положения, выносимые на защиту:
- вместо терминов “оқу лексикографиясы” и “оқу сөздігі”, ранее употребляемых в казахской лексикографии уместно использование терминосочетаний “тілүйренім лексикографиясы” и “тілүйренім сөздігі”, более адекватно отражающие их содержание.
- в малом учебном словаре, включающем 4000 слоаврных единиц, должна быть полностью охвачена базовая лексика, представляющая собой базисное ядро лексики казахского языка;
- лексическая основа казахского языка выполняет функцию инварианта;
- структурные слова входят в базисное ядро лексического фонда казахского языка;
- в словнике одноязычного учебного словаря малого типа должен быть обеспечен максимальный охват тематически организованного лексического минимума, способствующего закладыванию в сознании обучаемого лексического ядра языка;
- во всех типах словаря приоритетным признается дидактическая интенция.
Теоретическая значимость исследования. Систематизация знаний и научно-теоретических принципов составления одноязычных учебных словарей малого типа в казахском языкознании предопределяет теоретическую значимость диссертационного исследования и вносит определенный вклад в развитие теоретической базы казахской лексикографии. Теоретические положения исследования могут послужить научной основой для создания в стране в недалеком будущем малых одноязычных учебных словарей. Полученные теоретические результаты в дальнейшем будут способствовать разработке проблем, связанных с составом и структурой словника, при создании одноязычных словарей малого жанра в казахской лексикографии.
Практическая значимость исследования. В диссертационном исследовании впервые обосновываются структурные особенности создания одноязычного малого учебного словаря, ориентированного на потенциальные возможности лексической базы казахского языка. Это, в свою очередь, будет способствовать использованию результатов исследования в качестве пособия и руководства в разработке словарей малого жанра. Результаты исследования могут быть привлечены в процессе обучения казахскому языку иноязычных граждан, иностранцев, также при составлении общеязыковых и отраслевых словарей, включающих лексический минимум, в качестве приложения учебников и учебных пособий, предназначенных для обучения казахскому языку иноязычной аудитории, разработке отраслевых словарей-минимумов.
Методы исследования. В работе использованы описательный, сравнительный, сопоставительные методы и приемы, а также приемы сравнительно-исторического анализа, структурного и лингвостатистического анализа.
Апробация работы. Содержание и результаты работы отражены в пяти докладах на международных и республиканских научных конферециях, в 12 статьях и научно-теоретических семинарах Института языкознания им. А. Байтурсынова и Шымкентском институте Международного казахско-турецкого университета им. А. Ясауи.